Կեանքի Եւ Մահուան Երգեր
Դոկտ. Հրայր Ճէպէճեան
«Հոգեւոր կեանքի վերանորոգումը հրամայակա՛ն է»
ԱՐԱՄ Ա. ՎԵՀԱՓԱՌ
Մատթէոս Զարիֆեանի գրական գործերը սորված եմ, երբ աշակերտ էի Պէյրութի Հայ աւետարանական կեդրոնական բարձրագոյն վարժարանի մէջ: Կրցած էի տեսնել ու համոզուիլ, թէ ինչպէ՛ս իր այդ կարճ կեանքին ընթացքին ան կրցաւ ստեղծագործել եւ ձգել գրական ու բանաստեղծական մեծ ժառանգ: Ան շատ կանուխ վարակուած է թոքախտէ եւ երկար տարիներ պայքարած այդ հիւանդութեան դէմ` մինչեւ երեսուն տարեկան, երբ իր մահկանացուն կնքեց: Ան քնարերգակ բանաստեղծ է, որուն բանաստեղծութիւններուն մէջ մէկ կողմէ կայ թախիծ ու տխրութիւն, բայց նոյնքան ալ` խոր սէր: Սէրը` կեանքին նկատմամբ, իսկ թախիծը` մահուան: Վերջապէս երիտասարդ տարիքին ան պայքարեցաւ կեանքի եւ մահուան իրականութիւններուն դէմ եւ իր ժառանգը եղան «երգեր»-ը… Երգեր` կեանքի ու մահուան:
Արագ ակնարկ մը նետելով ներկայ օրերու աշխարհին ապրած վիճակին եւ «Քորոնա» ժահրին ստեղծած թոհուբոհին, կը նկատենք, թէ կեանքի ու մահուան որքա՜ն երգեր կան քիչ մը ամէն տեղ: Չեմ գիտեր աշխարհի քաղաքական, ընկերային եւ տնտեսական կեանքի եւ պատմութեան մէջ ե՛րբ այսքան համընդհանուր եւ միասնական ահազանգ կար, ինչպէս որ է պարագան այսօր` այս ժահրին եւ անոր սպառնալիքներուն դէմ յանդիման:
Մարտ 13, 2020, Քուէյթ: Ինչպէս ամբողջ աշխարհը, Քուէյթն ալ կը պայքարի կասեցնելու համար այս ժահրին սարսափազդու վտանգը: Առողջապահութեան նախարարութեան պատասխանատու պաշտօնեան հարցուց ինծի.
– Ե՞րբ վերադարձար Քուէյթ եւ ո՞ր երկրէն:
– 29 փետրուարին, Պէյրութէն,- եղաւ արագ պատասխանս:
– Ուրեմն պէտք է յատուկ քննութեան ենթարկուիս, որպէսզի ապահով զգանք, թէ չես վարակուած այս ժահրէն,- եղաւ արձագանգը:
Կրցած էի տեսնել, թէ միայն քանի մը երկիրներ նեռարուած էին այն ցանկին մէջ, ուրկէ վերադարձողները պէտք էր յատուկ քննութեան ենթարկուէին: Եւ այդ ցանկին վրայ` անպայմանօրէն Լիբանանը: Այլեւս չեմ ուզեր մտածել, թէ ինչո՛ւ Լիբանանը եւ ոչ ուրիշ երկիրներ, երբ ժահրը քիչ մը ամէն տեղ տարածուած է եւ յայտարարուած իբրեւ համաճարակ:
Դէմքս ծածկեցի եւ մտայ շատ մեծ սրահ մը, ուր իրարմէ քիչ մը հեռու կային աթոռ-գրասեղաններ` ետեւ ետեւի եւ կանոնաւոր կերպով շարուած: Նստեցայ անոնցմէ մէկուն վրայ եւ նայեցայ չորս կողմս: Սրահը ողողուած էր ինծի նման քննութեան ենթարկուողներով: Կը լսէի միայն արաբերէն, եւ ի յայտ եկաւ, որ Լիբանանի կողքին կային նաեւ Սուրիան եւ Եգիպտոսը, ուրկէ վերադարձողները պէտք էր նոյնպէս քննութեան ենթարկուէին:
Նստայ ու սկսայ դիտել չորս կողմս, նաեւ մտածել: Քննութիւն: Եւ նկատի ունենալով, որ նստած էի գրասեղանի մը ետին` յար եւ նման համալսարանի մեր ուսանողութեան տարիներուն, սկսայ ապրիլ այդ օրերու յուշերը եւ զգացումները: Քննութիւն` համալսարանի տարիներուն, որքան մտահոգութիւն եւ անձկութիւն կը յառաջացնէին, նոյնիսկ երբ ճշդուած նիւթերը լաւ սորված ըլլայինք: Վերջապէս քննութիւն էր: Եւ համալսարանի տարիներուն գրասեղանները կը շարուէին մէկը միւսին ետեւ նոյն հեռաւորութեան վրայ` յար եւ նման Քուէյթի այս քննութեան սրահին: Եթէ այդ համալսարանի օրերուն պէտք էր կեդրոնանայինք հարցումներուն եւ զանոնք պատասխանելու վրայ, բայց կային նաեւ աշակերտական մեր ճարպիկութիւնները: Մէկը միւսին փսփսալու տրամադրութիւնները` պատասխանները իմանալու եւ կամ հաստատելու ցանկութեամբ: Բայց հոս` Քուէյթի մէջ, մինակ էի, պէտք էր պատրաստուէի իմ քննութեանս եւ արդիւնքին, որուն մէջ դեր չունէի այս պարագային:
Այդ մտածումներով տարուած, նաեւ սկսայ տեսնել, թէ ինչքան բարակ թել մըն է եղեր, որ կը բաժնէ կեանքը մահէն: Եւ կը սկսիս մտածել այն խուճապին մասին, որուն այսօր ամբողջ աշխարհը մատնուած է եւ կը փորձէ ամէն գնով առաջքը առնել եւ հետամուտ ըլլալ, որ կեանքի եւ մահուան միջեւ եղած այդ բարակ թելը չփրթի: Ու սկսայ տեսնել, թէ ինչքան պայքար կայ կեանքը-կեանքերը պահելու համար, ինչքան նախազգուշութիւն` կանխարգիլելու համար այս ժահրը, որ մահուան սպառնալիք է: Շատ լաւ են այն բոլոր միջոցները, որոնք իւրաքանչիւրս կը ստիպեն զգուշաւորութեան եւ զգաստութեան: Ուզեցի գնահատել Քուէյթի կառավարութիւնը` իր այս նախազգուշացումներուն համար:
Կը փորձուիմ մտածել` չարամտութի՞ւն, թէ՞ ոչ: Բայց ինչո՞ւ այս ժահրը կրցաւ այսքան աղմուկ եւ մտահոգութիւն յառաջացնել: Բայց չէ՞ որ աշխարհի տարբեր անկիւնները երեւի ամէն օր կայ պատուհաս-պատերազմ, ուր նաեւ մարդկային հոգիներ կը խլուին, եւ անմեղներ կը մահանան: Եւ ինչո՞ւ այս մէկը` «Քորոնա»-ն, պիտի զգլխէ ու անցնի միւս բոլոր վտանգները: Արդեօք միւս պատուհասները նուա՞զ կարեւոր եւ նուա՞զ վտանգաւոր են, քան «Քորոնա»-ն: Երկու չափ երկու կշի՞ռ, թէ այլ:
Բայց կայ աւելին: Եւ հոն` այդ մեծ սրահին մէջ, սկսայ մտածել այդ աւելիին մասին: Երեւի մահուան սպառնալիքն է, որ կը ստիպէ զիս` այդ աւելիին մասին մտածելու: Եթէ ակնթարթի մը մէջ ժահր մը մէջտեղ կու գայ, արագօրէն կը սփռուի աշխարհով մէկ` անդամալուծելով զայն, վախի, յուսահատութեան եւ մահուան մթնոլորտ տարածելով ամէնուրեք… Ուրեմն ո՞ւր է կեանքը, անոր արժէքն ուժը այս բոլորին դիմաց:
Այդ մեծ սրահին մէջ նստած, կարծէք, կեանքի թելին կենդանութեան կողմը կը գտնուէին` ջանալով այնպէս ընել, որ թելը չփրթի: Իսկ եթէ փրթի: Ինչպէ՞ս կեանքին պիտի փարինք, եւ ի՞նչ է արժէքը կեանքին, ինչպէ՞ս պէտք է իմաստաւորել զայն, երբ ժահր մը կարծէք գողի նման եկած է հնձելու աշխարհի կեանքերը:
Կը վերադառնամ հայ գրականութեան դասապահերուս, Մատթէոս Զարիֆեանն է կրկին: Նկատի ունենալով, որ իր երիտասարդ տարիքին ան պայքարեցաւ կեանքի ու մահուան դէմ` գրած է.
«Կեանքը… որքան կը սիրեմ զայն հիմա:
Տէր Աստուած, արդեօք շատ ուշ չէ՞»:
Մատթէոս Զարիֆեան միշտ ալ սիրեց կեանքը, նոյնիսկ երբ գիտէր, թէ շատ օրեր չէին մնացած իրեն համար աշխարհի մէջ: Եւ արդէն ուշ չէ՞ր: Բայց Զարիֆեանի ընտրութիւնը` իր սէրը կեանքին նկատմամբ, մղեց զայն արտադրելու: Արտադրելու արժէք:
Եւ այդ օր, այդ սրահին մէջ, քննութեան պահուան սպասելով, դարձեալ ուզեցի տեսնել իմ կեանքս: Եւ թէ ի՞նչ ընտրեցի իմ կեանքիս համար եւ տակաւին ի՞նչ պիտի ընտրէի: Տեսայ ու համոզուեցայ, թէ կը սիրեմ ԱՐԺԷՔԸ կեանքին եւ այդ Արժէքին հիմքն ու զայն սնուցանողը` Աստուածաշունչը: Եւ այդ օր դարձեալ կարդացի Արամ Ա. վեհափառ հայրապետին հարցազրոյցը, որուն մէջ ան հետեւեալ միտքը արտայայտած է. «Աստուածաշունչն է մեր հոգեւոր արժէքներու աղբիւրը եւ, որպէս քրիստոնեայ ազգ, մեր արժէքներու համակարգային հիմքը»: Եւ տեսայ, թէ ինչպէս Աստուածաշունչը եւ անոր պարգեւած ու շնորհած կեանքը տուած է ապրելու եռանդ եւ ուժ մեր հայ ժողովուրդին, նոյնիսկ երբ նոյն հայը դէմ յանդիման գտնուեցաւ շատ մը «ժահրերու» իր կեանքի տարբեր հոլովոյթներուն մէջ եւ մինչեւ այսօր:
Եւ Մեծ պահքի այս օրերուն տեղին է խորհրդածել Քրիստոսի մահուան եւ Անոր յարութեան մասին: Անոր յարութիւնը, ուր Ան յաղթեց մահուան ու նոր կեանք շնորհեց մարդկութեան: Եթէ Քրիստոս յաղթեց մեղքին` չարին, չի նշանակեր, թէ չարը եւ մեղքը վերացան աշխարհէն: Մեր իւրաքանչիւրին կեանքը այսօր ամէնօրեայ պայքար է բարիին ու չարին միջեւ, եւ թէ որո՞ւ անձնատուր կ՛ըլլաս այդ պայքարին մէջ: Քրիստոսի շնորհած նոր կեանքը, զոր Ան կերտեց յաղթելով մահուան` իմա՛ հոգեւոր ինքնութիւնը եւ գիտակցութիւնը, կը գօտեպնդէ մարդը` պայքարելու համար չարին դէմ եւ յաղթելու նոյն այդ չարին: Քրիստոնեան աշխարհին մէջ հոգեւոր արժէքներով, գիտակցութեամբ եւ հոգեւոր զինամթերքով է, որ կարելի է ամրօրէն կանգնիլ չարին եւ մեղքին դէմ:
Ասկէ մեկնած պէտք է ընկալել այն իրականութիւնը, թէ` թէեւ հոգեւորը անբաժան մասն է աշխարհին, բայց եւ այնպէս աշխարհէն չէ, որովհետեւ քրիստոնեան ունի իր արժէքները, որոնցմով կ՛ապրի եւ կ՛առաջնորդուի աշխարհիկ իր կեանքին մէջ` անհատական թէ հաւաքական մակարդակի վրայ: Քրիստոսի խոստումն ալ այս մէկը կը հաստատէ. «Ես եկայ, որ կեանք ունենան եւ ալ աւելի կեանք»: (Աւետարան ըստ Յովհաննու 10:10):
Քրիստոս ըսաւ. «Ես եկայ»: Քրիստոս եկաւ աշխարհ` զայն աւելի լաւ վայրի մը վերածելու համար, իսկ մենք այսօր այդ աւելի լաւ աշխարհին մէջ կ՛ապրինք եւ կը պայքարինք չարին դէմ` արժէքներ ստեղծելով ու պահելով: Այսպէս է, որ աւելիով կը յաղթենք ոչ միայն երկրի վրայ, այլ նաեւ յաւիտենականութեան մէջ:
«Քորոնա»-ի քննութեան ժամը հասաւ: Քննուեցայ եւ դուրս եկայ` մաքուր: Խաղաղա՞ծ էի: Երեւի: Բայց տակաւին տունը նստած պէտք է պատսպարուիլ, քանի որ ժահրը դուրսն է, պիտի սպասենք կ՛երեւի, մինչեւ այն օրը, երբ ժահրը անհետանայ: Կը սպասենք:
Բայց մինչ այդ, կան «կեանքի եւ մահուան երգերը»: Մատթէոս Զարիֆեանի, բայց նաեւ բոլոր աշխարհին: Աշխարհը երեւի պիտի տեսնէ, թէ ի՛նչ պիտի պահէ, ո՞ր երգը պիտի ուզէ երգել` կեանքի ու անոր արժէքին` թէ՞ մահուն:
Եւ կեանքը երգելու համար արժէ մտածել նոյն կեանքի արժէքին մասին, որուն համար վեհափառ հայրապետի խօսքը հիմք կը հանդիսանայ` «Հոգեւոր կեանքի վերանորոգումը հրամայակա՛ն է»:
Արդարեւ, հոգեւոր կեանքին հիմքը Աստուածաշունչի շնորհած նոր կեանքն է` ինծի, քեզի եւ բոլորին: Այս կեանքի վերանորոգումով է, որ մեր կեանքերը կը ստանան ուժ ու արժէք: Եւ այս ուժով եւ արժէքով կրնանք յաղթել չարին` մեղքին:
Նաե՛ւ` «Քորոնա» ժահրին: