Մղկտացող Հոգիով Հայու Աշխարհագրութիւն. Ոչ Քարտէսի Եւ Ոչ Զբօսաշրջիկի
Յ. Պալեան
Մամիկոնը գնում էր ոտքով չափելու
այդ գաւառների լայնքը եւ նրանց լեռների
վրայ սերտելու ռանչպարների կանչը:
Խ. Դաշտենց, «Ռանչպարների կանչը»,
Երեւան, 1979
Ընթերցելով ՌԱՆՉՊԱՐՆԵՐԻ ԿԱՆՉԸ…
Արձագանգ՝ Խրիմեանի «անհող չմնաս»ի:
Ընթացիկ գրախօսական գրելու ցանկութիւնը չ’առաջնորդեր զիս:
Չեմ գիտեր, թէ Հայաստանի եւ սփիւռք(ներ)ի գրախանութներուն մէջ դեռ այս գիրքը կարելի՞ է գտնել: Եթէ գտնուի անգամ, գործնապաշտ ժամանակակիցներս, երէց եւ երիտասարդ, ժամանակ եւ քաջութիւն կ’ունենա՞նք հինգ հարիւր էջ կարդալու:
Մանաւանդ սփիւռք(ներ)ի մէջ, հայերէն ալ պէտք է գիտնալ հայկական գաւառներու շունչը պահած արեւելահայերէնով եւ արդի կոչուած ուղղագրութեամբ հինգ հարիւր էջ կարդալու:
Այս ընթերցումը թութակաբար կարգախօս կրկնելու չի նմանիր:
Ինչո՞ւ չեմ գիտեր, տնարգելութեան մեկուսացման եւ համավարակի պարտադրած լռութեան ապրիլեան այս օրերուն, փոխանակ նորութիւններ փնտռելու, այֆոնիս կպած մնալու, գրադարանէս վար առի, Խաչիկ Դաշտենցի ՌԱՆՉՊԱՐՆԵՐԻ ԿԱՆՉԸ, ըսուած է՝ ՎԻՊԱՍՔ: Ինչպէս բոլոր ընթերցումներէ, այս գիրքէն ալ յիշողութեանս մէջ մնացած էին յուզումներու եւ պատկերներու տպաւորութիւններ:
Գիրքի վերընթերցումը նոր զգայնութիւններ եւ հորիզոններ բացաւ: Կարծէք ան գրուած էր այսօրուան համար: Գրուած՝ ժամանակակիցներուս յիշեցնելու, որ եղած է հայերով շնչող աշխարհ մը, իր մարդոցմով՝ որոնք ճառ չէին խօսեր, ընդունելութիւններ չէին կազմակերպեր, հեռու աշխարհներ չէին երթար բախտ որոնելու:
Անոնք անբռնազբօսիկ հայրենատէր էին, նոյնիսկ եթէ իշխող բռնատէր կար եւ հակառակ անոր:
Տարի մը առաջ բռնագրաւուած Հայաստան եւ Կիլիկիա շրջած էի: Սեփական տան մէջ զբօսաշրջիկի շնորհուած գութի իրաւունքով: Ինչ որ այն ատեն տեսած էի, նոր իմաստներ եւ գոյներ ստացաւ «Ռանչպարների կանչը»ի էջերու վերընթերցումով: Սրտի ցաւ եւ քաղաքական հաւատամք ունեցող զբօսաշրջիկ էի տարի մը առաջ. Տպաւորութիւններու եւ լուսանկարներու որսորդ: Անոնք հաստութիւն ստացան, դարձան հայրենիքի կենդանի աշխարհագրութիւն. հայու հող, հորիզոն, աղբիւր, բնութիւն, պատգամաբերներ, որ վառ պահէ անիրաւուած տիրոջ զգացումներ:
Խաչիկ Դաշտենց բաբախող աշխարհի մը առջեւ կանգնեցուց զիս: Ինչ որ տեսած էի զբօսաշրջիկի աչքերով, օտար էր, օտարացուած էր յարաբերաբար այն բոլորին, որ կար այս վիպասքի էջերուն, որ իմ եւ հայրերուս եւ մեր իրաւութեան հայրենիքն էր, ապրած-ապրող աշխարհագրութիւն, որ չկայ եւ կայ: Կ’ըսենք Մուշ, Վան, Սասուն, Կարս, հողաշերտերու անուններ: Գիտենք: Հարիւր տարուան հեռաւորութիւնը աղօտած է անուններու ետին եղած կեանքի պատկերը եւ թրթռացումները: Ինչպիսի գերիրապաշտ գիծերով կային կածաններ, անտառներ, գագաթներ, դաշտեր, մեզի անծանօթ ծաղիկներ, բոյսեր:
Դաշտենցի հերոսները այդ բոլորը գիտէին, գիտնալով տէր էին:
Մե՞նք…
Այդ աշխարհին մէջ յածող հայրենատէր մարդիկ, մեր յիշողութեան մէջ քանդակուած դէմքեր՝ ահագնացած եւ դեռ ապրող Արաբօ, Սերոբ Աղբիւր, Գէորգ Չաւուշ, Հրայր Դժոխք, Սպաղանաց Մակար, ազգի մէկութիւնը փաստող Արցախէն եկած Նիկոլ Դուման, Գալէ, Անդրանիկ, Քեռի, վանք պահող Գինդ վարդապետ… Հէքիաթ չէ: Խորհրդային տուրքը ոչինչով կ’աղարտէ Խաչիկ Դաշտեցնի վերակենդանացուցած հայաշարհը եւ հայրենի ապառաժներէն ծնածներու հերոսապատումը, սական (saga) մարդոց՝ որոնք ազատութիւն եւ իրաւունք գերադասած էին սեփականի եւ եսի:
Ապրող Երկիր է: Էրգիր: Այսօրուան շինարարական կռունկները չկային, ոչ ալ բեռամբարձ մեքենաները, բայց հոն մարդիկ կ’ապրէին, աշխատող, առասպելներու հսկաներ յիշեցնող հզօր կամքով: «Ռանչպարներների Կանչը» տիրողներու դէմ կանգնող հայրենատէրերու դիւցազներգութիւն է, ի՞նչ փոյթ, որ ան ըլլալու համար տուրքեր տուած ըլլայ:
Յանձնառու մարդոց համար անկրկնելի եւ հարազատ պատկեր: Հարկ է կարդալ գիրքը, ոչ թէ պատմութիւն սորվելու համար, այլ՝ պատմութիւն հասկնալու: «Հաւատքի ուժը» (էջ 81) հատուածին մէջ, կը փոխադրուինք առասպելական թուացող աշխարհ մը, որ Էրգիրի կեանքն էր, ուր կար «ս. Աղբերիկ», անուն՝ որուն պիտի չհանդիպինք մեր աշխարհագրութեան գիրքերու մէջ:
Երկու-երեք քարընկեց էր մնացել, որ հասնէի ս. Աղբերիկ, երբ իմ առաջ բացուեց լեռնային աշխարհի անկրկնելի մի տեսարան :
Մի խումբ սասունցիներ, ձորի խոր յատակից քարքաշով դէպի սարի գլուխն էին հանում մի վիթխարի ջրաղացքար: Քարքաշը երկճղանի կոշտ ու կոպիտ մի փայտ էր՝ ուղղահայեաց մի ցից կենտրոնում: Գլխի հաստ կողմում կացնի նեղ բերանով փորուած մի անցք կար: Ջրաղացքարը պառկեցրել-հագցրել էին ցցի վրայ, փորանցքից մի երկայն շղթայ էին անցկացրել, շղթայից՝ հորիզոնական ձողեր: Երկու կողմից երեքական տղամարդ ձեռքերով պինդ բռնած եւ կրծքերը դէմ տուած այդ ձողերին, հսկում էին, որ հաւասարակշռութիւնը չխախտուի: Լծել էին նաեւ եօթ լուծ եզ՝ հօտաղները լուծքերին, եւ անդունդի թեք քարքարոտ կողերով դէպի վեր էին տանում հսկայ քարը, ամէն րոպէ պատրաստ քարքաշով, ջրաղացքարով ձորը գլորուելու: Թուով տասնըութ-քսան հոգի էին, բոլոր էլ դարչնագոյն թուխ դէմքով, բրդեայ գդակներով եւ կռնակներին այծամորթի: Ամենից բարձրահասակը մի յաղթանդամ ծերունի էր ալրոտ հագուստով: Սա ետեւից էր գալիս, զգուշօրէն հետեւելով, որ քարը չպոկուի քարքաշից:
Երկու օր առաջ լեռնային հեղեղը քանդել էր քեռի Միրոյի հնադարեան ջրաղացը եւ նրա վերին քարը տեղահանելով գլորել անդունդ:»…
Եւ ֆէտայի դարձած վկայ Մամիկոն կը շարունակէ.
Եւ ակամայից ես մեր ժողովրդի բախտը համեմատում էի խութեցի Միրոյի ջրաղացի հետ: Պատմութեան դաժան հեղեղը մեր ազգի բախտի ջրաղացքարը նետել էր անդունդ: Ո՞վ պէտք է վերեւից զգաստ աչքերով նկատի ահեղ վտանգը եւ սարից սար գոռալով, առաջինը շտապի օգնութեան: Ո՞վ պիտի այդ տեղահանուած քարը անդունդից հանի եւ վերստին հաստատի իր հիմքի վրայ:
Այդ պէտք է անենք մենք: Պէտք է անեն հաւատքի ուժը եւ հաւատաւոր մարդիկ: (էջ 81)
Եւ կը տողանցեն հայրենի աշխարհը, ֆէտայիները՝ Սերոբ եւ Սօսէ, Գէորգ Չաւուշ եւ Անդրանիկ: Բայց կայ նաեւ դատարկ յոյսի ներշնչած նոյնքան դատարկ հաւատքը, որ ինկլիզի թագաւորը, այսինքն՝ Եւրոպան, օգնութեան կը հասնի:
Ինկլիզից եւ ֆրանկից մըզի օգուտ չկայ,- ամփոփեց երկաթագործ Համզէն եւ առաջարկեց յարձակուել Բիթլիսի վրայ եւ բոլոր հիւպատոսներին, այդ թւում եւ անգլիական հիւպատոսին գերի վերցնել: Միայն այդ պարագային Եւրոպան լրջօրէն կը հետաքրքրուէր հայ ժողովուրդի վիճակով եւ Սասունը կ’ազատագրէր սուլթանի բռնակալութիւնից: (էջ 108-109)
Այն ատեն եւ մեր օրերուն լռութեան պատերը վերացնելու միջոցներու որոնում:
Բայց անկախ բոլոր անցեալ մը վերակենդանացնող պատկերներէն, ոգորումներէն, եւ առասպել դարձած անուններէն, զիս ամենէն աւելի մտածելու մղեց հայրենի երկրի աշխարհագրութիւնը եւ անոր իւրաքանչիւրին մասի յատուկ անունները: Արդարեւ, գիւղին, աղբիւրին, լիճին, լերան, հովիտին ինքնութիւն կու տանք, երբ զանոնք կը կոչենք իրենց անուններով, կը պահենք պատմութիւնը, կ’իւրացնենք, անոնք կը դառնան մեզի պատկանող աղբիւր, լեռ, գիւղ, անտառ:
Կայ հերոսը, Արաբոն: Ան վարձկան կամ օտարական չէ: Ան աշխարհագրութեան մէջ է: Տեղանուններ՝ որոնց չենք հանդիպիր ոչ ճառերու մէջ, ոչ սաւանանման եւ այլ տեսաբանական յօդուածներու մէջ: Այդ անուններով է որ երկիրը Էրգիր կ’ըլլայ, կը սեփականացուի, նոյնիսկ երբ հոն չենք, այդ անունները յիշատակին եւ իրաւունքին ոգի կու տան:
Ապա Սպաղանաց Մակարի պատուէրով Ալադին Միսակը երգեց Արաբոյի երգը:
Արաբօ, Արաբօ, ֆիտայութիւնը կրակէ շապիկ է: Հազար ընտրեալից մէկին է վիճակուած այդ շապիկը հագնել, եւ դու առաջին ընտրեալն էիր Մշոյ դաշտում, որ այդ շապիկը հագար:
Արաբոն սպանուել է Գեալաբաշի ձորում՝ իր նպատակին չհասած, բայց ժողովուրդի չի հաւատում, թէ նա մեռած է: Կարծում է, թէ նա ողջ է, եւ գործում է Սասնոյ լեռների մէջ: Տիլիբոզ է Արաբոյի ձիու անունը: Մառնիկա սարից դէպի Շմլակի կիրճը տանող ճանապարհին, Մուշից դէպի հարաւ-արեւելք կանգնած է առեղծուածային մի գագաթ – Սմբատասարը: Այդ սարի վրայ մի հին բերդ կայ: Է՜յ, երանելի անցորդ, եթէ բարձրանալու լինես դէպի այդ բերդը, իմացիր, որ այնտեղ Արաբոն է ապրել եւ այդ սարի քերծերին է դիպել նրա նժոյգի սմբակը: Այդ սարի վրայ էր, որ լուսահոգի Արաբոն, երբ առաջին անգամ Մշոյ դաշտը տեսաւ, ասաց. «Ես որ Մշոյ դաշտը տեսայ, էլ ինձ մահ չկայ»: Սմբատասարի հիւսիս եւ արեւմտեան կողերը ժայռոտ են՝ իրենց տակ բացուող անդունդով: Այդ անդունդի միջով անցնող ջուրը գալիս է Մառնիկի վրայ, անցնում է Հաւատաւորիկի ձորով եւ Պստիկ բերդի, գնում թափուում է Մեղրագետ:… (էջ 170)
Կեանքի պատումը, աշխարհագրութեան մը մէջ է, տեղանուններով, որոնք պատկանելիութեան կալուածագիր են: Կենդանի աշխարհագրութիւն: Անունը ինքնութիւն է: Քաղաքագիտական ճառին եւ քարտէսին մէջ չենք մտցներ երկրին եւ աշխարհագրութեան ինքնութիւն տուող յատուկ անունները, որոնցմով տիրութիւն կը ստացուի: Պատմութիւնը աշխարհագրութեամբ կ’ըլլայ ազգի եւ ժողովուրդի անցած ուղիի յուշ-յիշատակով իրաւունք, աշխարհագրութեան էջին վրայ կը գրուի պատմութիւնը, հոն կը թաւալին պայքարները եւ ընդհանուր հասկացողութեամբ՝ քաղաքականութիւնը: Առանց աշխարհագրութեան քաղաքականութիւն չկայ, հետեւաբար չկայ նաեւ պատմութիւն:
Հայաստանի աշխարհագրութիւնը թուղթի վրայ դրոշմուած գիծ եւ գոյն չէ, հայու պատմութիւն է, հայու հետք, հող, բերդ, գոմ, վանք, միշտ մարդոցմով.
Անցանք վանքի ընդրաձակ բակը, ուր մի քանի հին գերեզմաններ կային, եւ մեր քոլոզները ուղղելով, իջանք դէպի Աւարայրի դաշտ: Դաշտի կողին, փոքրիկ բլրի վրայ երեւաց մի հին մատուռ, շուրջը ծփացող անհամար կարմիր ծաղիկներով: Աբաղացին ասաց, որ դա Վարդան Մամիկոնեանի գերեզմանն է, եւ այդ ծաղիկները բուսնում են միայն այդ դաշտի մէջ: Վարդանաց ծաղիկներ են կոչուում, եւ ամէն ուխտաւոր այստեղով անցնելիս դրանցից յիշատակ է տանում իր հետ: Մենք նոյնպէս մէկական մոմ վառեցինք այդ մատուռի մէջ եւ, յիշատակի կարմիր ծաղիկները քաղելով, վերջին անգամ շուռ գալով նայեցինք Թադէի արեւային ժամացոյցին:
Գինդ վարդապետը այդ ժամացոյցի արձակած ստուերին նայելով առաւօտեան զանգերն էր քաշում: (էջ 205-206)
Աշխարհագրութիւնը քանդակուած եւ խօսուն պատմութիւն է: Աւարայր եւ մատուռ, վարդանաց կարմիր ծաղիկներ: Հարազատի վկայութիւն:
Եւ կրկին առասպելական պատումը, դաջուած աղշխարհագրութեան չուսուցուող անտես դասագիրքի էջին.
Օգոստոսի երկուսին Ալվառինջ գիւղի սարից իջանք դաշտ եւ Մեղրագետն անցնելով, ուղղուեցինք դէպի Քոսուրի լեռները:
Շատ մութ գիշեր էր: Բախտաւոր էինք, որ լուսնեակը լուսադէմին պիտի դուրս գար: Հացկայ կիրճը բաւական երկար էր եւ մենք արշալոյսը չբացուած այդ կիրճը կտրելով մտանք մի խիտ անտառ:
Երեկոյեան մութին խումբը շարժուեց: Արշալոյսին հասանք Բլեջան լերան տակ, ինչպէս պայմանաւորուել էինք: Հայկը Բելին այստեղ է սպանել: Բլեջան – այսինքն Բելի մարմնի ընկած տեղը: Կէսօրին սկսուեց մեր վերելքը այդ լերան ապառաժոտ կողերն ի վեր, ուր վայրի սալորի ծառեր կային: (էջ 325)
Եթէ կարենայինք Հայաստաններու աշխարհագրութիւնը սորվիլ եւ սորվեցնել, պատմութեան ըմբռնումները արմատներ կ’ունենային, կարճատեսական կարգախօսներ չէին ըլլար:
Յիշեցի Րաֆֆիի «Արարատեան դաշտի արշալոյսը»: Րաֆֆին, որ Հայաստանը գիտէր թիզ առ թիզ: Հայրենատէր ըլլալու համար հայրենիքը պէտք է ճանչնալ: Կարդալ Ալիս Յովհաննիսեանի «Րաֆֆու ոտնահետքերով» Հայաստան լոյս տեսած գիրքը:
«Ռանչպարներու Կանչը» գիրքի առաջին ընթերցումէն տարիներ ետք, կրկին դարձուցի անոր հինգ հարիւր էջերը: Մտածեցի, որ անոր գեղագիտական վերահրատարակութիւնը, նոյնիսկ առանց պատմական եւ գրադատական քննարկումներու, կրնայ հայրենատիրութեան արթնութեան հրաւէր ըլլալ:
Իսկ քաղաքական դաստիարակութեան նպաստ կ’ըլլայ, եթէ այդ հրատարակութեան էջերուն զետեղուին քարտէսներ, տեղանուններով, որպէսզի ընթերցողը, եթէ ոչ ոտքով, գոնէ միտքով եւ հոգիով թափառի հայաշխարհին մէջ, Մուշ, Սասուն, Սուլուխ, Արածանի, բայց նաեւ Խութ, Մեղրագետ, Ալվառինջ, Քոսուր, Մառնիկա, Շմլակ, Սմբատասար, Հաւատաւորիկ, ս. Աղբերիկ, եւ բիւր այլ վայրեր, ապրող ժողովուրդի հազարաւոր անուններով գիւղերը, բլուրները, վանքերը, առասպելներ ծնող լեռները եւ անդունդները:
«Ռանչպարներու Կանչը» գիրքը առաջին ընթերցումով մեզ կը յուզէ, քանի որ հոն կան անկարելի պայքար մղած մեծանուն եւ համեստ հերոսները:
Իմաստուն ընթերցում մը հայաշխարհով հաղորդուելու առիթ կ’ըլլայ, գիտակցելու, ինչպէս կ’ըսէր Խրիմեան Հայրիկ, որ «հողը պէտք է կեանքի եւ մահուան օրը» եւ Թռռնիկին կը պատգամէր՝«անհող չմնաս»:
Եւ այդ ՀՈՂԸ ոչ Նոր Զելանտա է ոչ Քամչաթքա…
Կարդալ «Ռանչպարների Կանչը»…
Հնարաւոր դարձնել անոր ընթերցումը:
Չմոռնանք, որ այդ հողին համար եւ այդ հողին վրայ ապրած ենք մենք, այդ հողը պաշտպանած են պատմութիւնը իմաստաւորած առասպելական հերոսներ, որոնց անիրաւուած շառաւիղներն ենք:
Հերոսներով պատմութեան եւ աշխարհագրութիւն սորվիլ եւ սորվեցնել, որպէսզի հարազատ շարունակութիւն ըլլանք:
Հայաստանի Հանրապետութեան հողին աշխարհագրութինն ալ պէտք է ճանչնալ եւ սիրել, միշտ մտածելով, որ Հայաստանը միայն Երեւան չէ, մանաւանդ զարգացնելով եւ բնակեցնելով իւրաքանչիւր թիզ հողը՝ տէր ըլլալ ամբողջին: