«Իմ Ամէնէն Ուրախ Օրս Շուշիի Ազատագրման Օրն Էր». Գասպար Կարապետեան

Հարցազրոյցը վարեց` ՏԱԹԵՒԻԿ ԱՂԱՋԱՆԵԱՆԸ

ՀՅԴ Հայ դատի Եւրոպայի գրասենեակի նախագահ Գասպար Կարապետեանի հետ «Ապառաժ»-ը բազում հարցազրոյցներ կատարած է, զրուցած` քաղաքական տարբեր նիւթերու մասին: Այս հարցազրոյցով կարճ պատասխաններ ենթադրող կարճ հարցումներու միջոցով ուզեցինք ներկայացնել Հայ դատի ոլորտին մէջ տարիներու փորձառութիւն ունեցող Գասպար Կարապետեան անհատը, հասկնալ անոր անձնական հետաքրքրութիւնները:

Բայց առաջին հարցումին տրուած պատասխանէն հասկցայ, որ իմ մտածած ձեւաչափս պիտի չգործէ, որովհետեւ այդպիսի մտահորիզոն ու գիտելիքներ ունեցող անհատականութիւն մը սովորական հարցումներուն սովորական պատասխաններ չի կրնար տալ: Ի սկզբանէ նախատեսած հարցումներէս միայն քանի մը հատը հասայ ուղղելու, որովհետեւ աւելին կարելի չէր մեր ձեւաչափի սահմաններուն մէջ:

«ԱՊԱՌԱԺ».- Ի՞նչ կ’ուզէիր ըլլալ, երբ փոքր էիր:

ԳԱՍՊԱՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Փոքր ժամանակ միշտ ուզած էի քաղաքականութեամբ զբաղիլ, որովհետեւ հայրս քաղաքականացած անձ էր: Հայրս կեդրոն- ձախ ուղղուածութիւն ունէր, աւելի ընկերվարական էր, հակառակ անոր որ այդ տարիներուն Յունաստանի մէջ դժուար էր ոչ աջակողմեան ըլլալը: Ինքը ամէն օր թերթ կը բերէր, կը կարդար, ես ալ կը կարդայի, կը տեսնէի, միշտ ունեցած էի այն միտքը, որ օրին մեկը հաւանաբար ես ալ զբաղիմ քաղաքականութեամբ:

Շատ փոքր տարիքէս ՀՅԴ պատանեկան միութեան մէջ մտայ, վերջը Ճեմարան գացի, որ Դաշնակցութեան կեդրոնն էր, որովհետեւ հոն ունէի ուսուցիչներ Վրացեանը, Կարօ Սասունին, Մուշեղ Իշխանը եւ այլն. անոնք ինծի այն համոզումը տուած էին, որ ես պիտի զբաղիմ քաղաքականութեամբ:

Փոքր եղած ատենս դեռ չէի գիտեր` ի՛նչ է Հայ դատը, որովհետեւ Հայ դատի գաղափարը զարգանալ սկսած է 1965-էն, բայց ուզած էի հայկական հարցերու համար աշխատիլ:

Երբ Ճեմարանը աւարտեցի, կ՛ուզէի դառնալ քիմիագէտ, ոչ թէ դեղ հնարող քիմիագէտ, այլ` ճարտարագիտութեան քիմիագէտ: Սակայն կարելի չեղաւ ստանալ այդ ուսումը, որովհետեւ քննութիւն տալու համար պէտք էր լաւ տիրապետած ըլլայի հին յունարէնին, նոր յունարէնին, յունական պատմութեան, յունարէն գրական լեզուի օրէնքներուն: Բաներ, որոնք ես չէի գիտեր, որովհետեւ յունական դպրոց չէի յաճախած: Այս պատճառով ալ համալսարան չգացի:

Յոյները կ’ըսեն` ամէն արգելք բարիք մը կը բերէ: Չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ կ’ըլլար, եթէ քիմիագէտ եղած ըլլայի, ասպարէզս տարբեր եղած ըլլար: Ատկէ ետք պետական հաշուապահական վկայական ստացայ, բայց այդ ալ երբեք չգործածեցի, որովհետեւ բան մըն էր, որ չեմ սիրեր: Փակ նստիլ ժամերով տեղ մը եւ այլն, նկարագիրիս յարիր չէ, ես պէտք է բան մը, կենդանի բան մը ընեմ: Աւելի ուշ զինուորական ծառայութիւն կատարեցի, զինուորական ծառայութենէ ետք այլեւս շատ աւելի ժամեր տրամադրելով եւ աւելի աշխուժ ըլլալով` մասնակցեցայ երիտասարդական կեանքին:

«Ա.».- Ի՞նչ է ձեր կարդացած ամենատպաւորիչ գիրքը:

Գ. Կ.- Այն գիրքերը, որոնք իմ վրաս շատ մեծ տպաւորութիւն գործած են, առաջին հերթին Սիմոն Վրացեանի «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ն է եւ, ընդհանրապէս, Վրացեանի գործերն են: Վրացեանը Ճեմարանի մէջ իմ տնօրէնս եղաւ եւ շատ մօտ էր ինծի, շատ կը սիրէր զիս: Իր բնակարանը ճիշդ Ճեմարանի կողքին էր, շաբաթ-կիրակի օրերը, երբ դպրոց չէինք ունենար, ինք կու գար Ճեմարանի պարտէզը, մեզի հետ կը նստէր, կը խօսէր: Ինք իր վերջին երկու հատորները` «Կեանքի ուղիներով»-ը Յունաստան գրեց:

Վրացեան ուղղակի չէր կրնար գրել, որովհետեւ տեսողութիւնը շատ տկար էր, ան կը պատմէր, եւ մեր դպրոցի տնօրէն, դաշնակցական յայտնի գործիչներէն Օննիկ Զաքարեանը գրի կ’առնէր:

Այնպէս որ, ամառներն ալ Վրացեանի մօտ կ’ըլլայի եւ, անշուշտ, իր գործը ամէնէն հետաքրքրողը եւ տպաւորողն էր: Վրացեանի գիրքերը կարդալով` սկսայ շատ հետաքրքրուիլ Ա. հանրապետութեամբ եւ անկէ ետք ուրիշ բաւական գիրքեր կարդացի, ուսումնասիրութիւններ ըրի: Ուսումնասիրութիւններուս մէկ մասը նաեւ տպագրուած են հայկական եւ յունական թերթերուն մէջ:

Զիս տպաւորած գիրքերէն է նաեւ Մալխասի «Զարթօնք»-ը, զոր կարդացի, երբ Ճեմարան կը յաճախէի: Այնքան հետաքրքրական էր ինծի համար, որ երբ դասերս կը վերջացնէի, անմիջապէս կը նստէի «Զարթօնք»-ը կարդալու: Ու քանի մը ամիս նամակ չէի գրած տունը, ընտանիքս մտահոգուած էր: Սկսան Ճեմարանի տնօրէնութեան գանգատիլ, ո՞ւր է, ի՞նչ եղաւ ըսելով:

«Ա.».- Ձեր կարդացած վերջին գիրքը:

Գ. Կ.- Վերջին գիրքը չեմ յիշեր, որովհետեւ երկար ատենէ առիթ չունիմ` նստիլ գիրք կարդալու: Սկսայ կարդալ Վահան Յովհաննիսեանի գիրքը, բայց ազատ ժամ չկայ: Չեմ կրնար ըսել, որ սկսած եմ լուրջ կարդալ գիրքը:

«Ա.».- Ի՞նչ է ձեր կեանքի նշանաբանը:

Գ. Կ.- Պէտք չէ ուրիշներուն ընես այն, ինչ որ չես ուզեր, որ ուրիշներ քեզի ընեն, այսինքն վերաբերիս ուրիշներու հանդէպ պէտք է այնպէս, ինչպէս պիտի ուզես, որ ուրիշներ վարուին քեզի հետ: Փորձած եմ պահել այդ մէկը, չեմ գիտեր, եթէ միշտ յաջողած եմ, որովհետեւ կրնան ըլլալ պարագաներ, որոնց ընթացքին մարդոց վատ վերաբերուած եմ, բայց ընդհանրապէս, իբրեւ կեանքիս նշանաբան, ունիմ այդ մէկը:

«Ա.».- Ո՞ր ժապաւէնը պէտք է դիտէ իւրաքանչիւր հայ:

Գ. Կ.- Ես կը կարծեմ, որ պէտք է նախ դիտել ժապաւէններ Համաշխարհային Ա. պատերազմին մասին, որպէսզի հասկնալի ըլլայ այն ենթահողը, որուն վրայ գործուեցաւ Հայոց ցեղասպանութիւնը, այն համաձայնութիւնները, որոնք եղան թէ՛ սեղանի վրայ, թէ՛ սեղանի տակ:

Երկրորդ կարեւորը կարծեմ Եալթայի վերաբերող ժապաւէնն է, ուր երեք հոգի` Չըրչիլը, Ռուզվելթը եւ Ստալինը գիծեր քաշեցին եւ աշխարհը բաժնեցին իրարու միջեւ: Այդ մէկը շատ կարեւոր է, մանաւանդ` երիտասարդութեան համար: Ինծի համար հետաքրքրական են պատմական բնոյթ ունեցող ժապաւէնները, որոնք հիմնուած են իսկական պատմութեան վրայ: Միշտ որոշ չափազանցութիւններ կան, երբ որ ժապաւէն է, հասկնալի է, որ չոր պատմութիւնը պիտի չտաս, որովհետեւ հետաքրքրական չ’ըլլար: Ընդհանրապէս կը կարծեմ, որ լաւ է միշտ գիտնալ, որ ի՛նչ եղած է, ճիշդ հասկնալ` տեսնելու համար ապագան: Եթէ չես տեսած` ի՛նչ եղած է, ո՛ւր հասած ես, աւելի դժուար կ’որոշես քայլերդ:

«Ա.».- Ի՞նչը ձեր մեծագոյն յաջողութիւնը կը նկատէք:

Գ. Կ.- Մեծագոյն յաջողութիւնս պիտի նկատեմ, գրասենեակիս գործակցութեամբ, «Վահան Յովհաննիսեան» երիտասարդական ծրագիրը, մանաւանդ` Արցախի երիտասարդներու մասնակցութիւնը: Օրին մէկը եթէ ինծի հարցնեն, թէ արդեօք վերջացա՞ծ է ասպարէզս, եւ թէ` այսքան տարուան գործունէութենէս ի՞նչ կը նկատեմ, որ ձգած եմ, իմ համոզումս է հետեւեալը.

«Ամէնէն կարեւոր իրագործումս կրնայ եղած ըլլալ այս երիտասարդները պատրաստելու ծրագիրը, որովհետեւ անոնք պիտի դառնան ապագայ ղեկավարները»: Դաշնակցական կառոյցները ճամբայ պիտի բանան երիտասարդներուն համար, որոնք մեր քով կու գան եւ բաւական բան կը սորվին թէ՛ Եւրոպայի եւ թէ՛ քաղաքականութեան մասին:

«Ա.».- Ի՞նչը կը նկատէք ձեր մեծագոյն ձախողութիւնը:

Գ. Կ.- (Խոր շնչելով) Մեծագոյն ձախողութիւնս միայն անձնական իմ ձախողութիւնս չէ, բայց նկատի ունենալով, որ ես ալ տարիներով պատասխանատուներէն մէկը եղած եմ, այդ մէկը նաեւ կը նկատեմ իմ ձախողութիւնս: Անիկա Արցախի հարցի մեր մօտեցումները եւ կատարած աշխատանքն էր պատերազմէն ետք: Այդ ձախողութիւնը արձանագրուեցաւ, երբ որ մենք կարծեցինք, թէ շահեցանք պատերազմը, եւ հարցը վերջացաւ: Մինչդեռ այդպէս չէր, եւ բոլորս ալ պէտք եղած ձեւով չվերլուծեցինք կացութիւնը, թէ ի՛նչ ձեւով պէտք է աշխատինք, ի՛նչ ձեւով պէտք է դիմագրաւենք Ազրպէյճանը: Չնախատեսեցինք անոր ունենալիք նիւթական, տնտեսական հսկայական կարողականութիւնը, եւ մենք չկրցանք ատոր համար ճիշդ պատրաստուիլ եւ երկար տարիներ Ազրպէյճանի ետեւէն վազեցինք, որպէսզի անոր բոլոր քայլերուն հակազդենք:

Կը կարծեմ, թէ ես ալ պատասխանատուութեան բաժին ունիմ ասոր մէջ, որովհետեւ ես ալ այդ գործիչներէն մէկն էի, որ զբաղեցայ Հայ դատով: Անշուշտ այն ատեն Յունաստան կը գտնուէի, այսօրուան պաշտօնս չունէի, բայց յամենայն դէպս նորէն Հայ դատի յանձնախումբի պատասխանատու էի: Հարցը թէեւ աւելի ընդհանրական է, բայց նաեւ իմ ալ անձնական ձախողութիւնս է, որ այդ մէկը ես ալ չկրցայ նախատեսել եւ պէտք եղածը առաջարկել, որպէսզի կատարենք:

Անձնական կեանքիս մէջ ունեցած եմ շատ ձախողութիւններ, բայց անիկա կապ չունի ազգային կեանքին հետ: Ազգային կեանքին մէջ ես ընդհանրապէս բախտաւոր եղած եմ, որովհետեւ երիտասարդ տարիքէս ներկայ կամ մասնակից եղած եմ բոլոր իրադարձութիւններուն, որոնք արձանագրուած են թէ՛ կուսակցական, թէ՛ ընդհանրապէս մեր ազգային հարցերուն մէջ:

«Ա.».- Ձեր ամէնէն խենթ, ամէնէն անտրամաբանական արարքը, որ կատարած էք:

Գ. Կ.- Երբ երիտասարդ ես կամ պատանի, երբեմն կ’ընես բաներ, որոնց համար վերջը կը զղջաս: Անգամ մը Ճեմարան էինք, խումբ մը գիշերօթիկի սաներով, առանց հիմնական պատճառի, կռուի բռնուեցանք մեզմէ աւելի փոքր մահմետականներու հետ, որոնք Ճեմարանի մօտ կը գտնուէին, եւ զանոնք ծեծեցինք: Անտրամաբանական էր մեր ըրածը: Մենք 15-16 տարեկան էինք, անոնք մեզմէ 2 տարի փոքր էին: Բան մըն էր, որուն համար անմիջապէս զղջացինք: Կրնայինք անոնց հետ լեզու գտած ըլլալ, բայց մենք անմիջապէս բուռն կերպով պատասխանեցինք:

Ինչ կը վերաբերի գործունէութեանս, ընդհանրապէս կը փորձեմ նախ տրամաբանել, փորձել հասկնալ հարցը եւ ապա գործի անցնիլ, այսինքն նախընտրած եմ միշտ քայլ առ քայլ երթալ` արագօրէն եւ յանկարծ բան մը ընելու փոխարէն: Անշուշտ կան պարագաներ, երբ անմիջապէս պիտի հակազդես կամ անմիջապէս որոշում պիտի տաս, որպէսզի գործադրես: Բայց ընդհանրապէս իմ սկզբունքս եղած է քայլ առ քայլ երթալ, տրամաբանել կացութիւնը եւ անկէ ետք որոշել: Հիմա հոս ալ գրասենեակը այդպէս է, գործակիցներուս հետ այդ ձեւով կ’աշխատինք` վերլուծելով, տրամաբանելով հարցը, որպէսզի յանկարծ որոշում չկայացնենք թէժ վիճակի մէջ:

«Ա.».- Ձեր ամէնէն սիրած ուտելիքը, զոր անձամբ կը սիրէք պատրաստել:

Գ. Կ.- Նախասիրած ուտելիքս յունական բաղադրութեամբ եւ ձեւով ձուկ պատրաստելն է, որուն մէջ անշուշտ իմ մտայղացումներս ալ իրենց դերակատարութիւնը ունին: Ըստ իմ պատրաստածներս համտեսողներուն, այդքան համեղ ձուկ իրենց կեանքին մէջ կերած չեն: Ատոր համար կը նկատեմ, որ այդ ձուկի պատրաստութեան մէջ հաւանաբար անգերազանցելի եմ (կը կատակէ):

«Ա.».- Ձեր ամենաուրախ օրը:

Գ. Կ.-  Կեանքիս ամէնէն ուրախ օրը Շուշիի ազատագրումն էր: Մենք այդ օրը Յունաստան ՀՅԴ Շրջանային ժողովը ունէինք, ծանր ժողով էր, կային  բաւական հարցեր, որոնք խնդրայարոյց էին, եւ կ’երեւակայէինք, որ դժուար օրեր պիտի ըլլան մեզի համար: Յանկարծ լուր ստացանք, որ Շուշին ազատագրուած է: Եւ անիկա իմ ամէնէն ուրախ օրս էր, որովհետեւ այդ պահուն հասկցանք, որ Արցախի պատկերը կը փոխուի, եւ Արցախը աւելի փայլուն ապագայ պիտի ունենայ: Անձնական առումով, քրոջս աղջկան համալսարանէն վկայուելու օրն էր ամէնէն ուրախ օրս:

«Ա.».- Ի՞նչ կ’ընէք ձեր ազատ ժամերուն, եթէ ունենաք:

Գ. Կ.- Պիտի ուզէի ունենալ բաւական ազատ ժամանակ, որպէսզի գիրք մը կարդամ կամ լուրջ ժապաւէն մը դիտեմ: Բայց, դժբախտաբար, այնքան ծանրաբեռնուած եմ, եւ ուղեղս այնքան կը յոգնի ամբողջ օրը, որ ծանր գիրք կարդալու կամ ծանր ժապաւէն դիտելու կարելիութիւնը չունիմ:

Եթէ ազատ ժամ ունենամ, երբեմն շարժապատկեր կ’երթամ կամ ընկերներուս հետ տեղ մը կը նստինք, բայց այդ ալ շատ հազուադէպ է: Հոս` գրասենեակը հեռատեսիլ ունիմ, սակայն զայն գնելէս ի վեր անգամուան մը համար չեմ դիտած: Դժբախտաբար կամ բարեբախտաբար ժամերս շատ լեցուն են: Ատիկա անպայմանօրէն վատ չէ, որովհետեւ եթէ կատարածդ քեզի հոգեկան գոհացում կու տայ, կամ կը զգաս, որ ուրիշներուն քու տուածդ օգտակար է, կամ ընդհանրական շահին օգտակար բան մը կ’ընես, ֆիզիքական յոգնութիւնը երկրորդական է:

Շաբաթավերջին եւս ազատ ժամանակ չունիմ: Ճամբորդութիւնները, որոնք կը կատարեմ պաշտօնիս բերումով, կը պարտադրեն, որ ամսուան կէսը օդակայաններու եւ օդանաւերու մէջ ըլլամ: Բայց ես կեանքէս գոհ եմ, որովհետեւ կը կարծեմ, թէ գրասենեակը, գործակիցներս ու ես կը փորձենք կարելիութեան սահմանին մէջ մեր արդար ներդրումը ունենալ մեր ժողովուրդի ապագային համար: Հիմա անոնք մեծ են կամ փոքր են, յաջող կամ անյաջող են, պատմութիւնը պիտի ըսէ:

«Ա.».- Ո՞վ է ամենամեծ հայը:

Գ. Կ.- Ամենամեծ հայը բնորոշելու համար անձի անունով պիտի չտամ: Ամենամեծ հայը պիտի նկատեմ ան, որ ունի իր կեանքը ապրելու, լաւ ապրելու կարելիութիւն, բայց իր ունեցածէն շատ բան կը զոհէ եւ շատ բան կը թողու` հայ հասարակութեան եւ հայ ժողովուրդին օգտակար ըլլալու համար: Չեմ ուզեր անուն տալ, որովհետեւ տասնեակներով կամ հարիւրաւոր մարդիկ ու գործիչներ են, որոնք այդ ուղղութեամբ գործած են, թողած են ամէն ինչ` 1890-ական թուականներէն սկսեալ մինչեւ մեր օրերը: Լիզպոնի տղաքը գիտակցական մահուան գացին, բոլորն ալ իրենց կեանքը ունէին, ստիպուած չէին այդ մէկը ընելու, սակայն իրենց կեանքը զոհաբերեցին գաղափարի մը համար: Այն անձերը, որոնցմէ իւրաքանչիւրը, ըստ իր կարելիութեան, մէկը աւելի բան զոհած է, միւսը` աւելի նուազ, կարեւորը սակայն իր կեանքը եւ ժամանակը տրամադրած է հայ ժողովուրդի ապագային համար. զայն կը նկատեմ ամենամեծ հայը: