Եղիշէ Վարդապետ եւ Անոր «Վասն Վարդանայ եւ Հայոց Պատերազմին» Երկին Յաւերժական Պատգամը․ Ասպետ Մանճիկեան

Եղիշէ վարդապետ Վարդանանց հաւատամարտի ականատես եւ մասնակից դիւցազներգու պատմիչն է, եւ հայկական պատմագիտական գրականութեան գանձարանին մէջ իր պատուաւոր տեղը ունի անոր հեղինակած «Վասն Վարդանայ եւ հայոց պատերազմին» երկը:

Եղիշէ վարդապետի կենսագրութեան մասամբ աւանդական, մասամբ ալ իրական տեղեկութիւնները գրուած են «Ճառընտիր»-ին մէջ` անանուն գրիչի կողմէ:

Եղիշէ վարդապետ ծնած է Ե. դարուն սկիզբը: Գիրերու գիւտէն ետք բացուած դպրոցներէն մէկուն մէջ եղաւ Սահակ Պարթեւ հայրապետի եւ Մեսրոպ Մաշտոց վարդապետի աշակերտը եւ հայերէնի կողքին սորվեցաւ յունարէն, ասորերէն եւ պարսկերէն:

Իր դասընկերներ Մովսէս Խորենացիի, Դաւիթի, Մամբրէի եւ այլոց հետ հաւանաբար 434-ին յունական դպրութեան կեդրոն Աղեքսանդրիոյ իմաստասիրական դպրոցը ուղարկուեցաւ, ուսումը շարունակելու եւ յատկապէս լեզուներ սորվելու ու թարգմանութեան արուեստին մէջ հմտանալու համար:

Եգիպտոս ուսանողութեան շրջանին Եղիշէ շրջեցաւ Պաղեստինի տնօրինական սրբավայրերը եւ յատկապէս այցելեց Թափօր լեռ, որուն մասին հետագային ճշգրիտ նկարագրութիւններ տուած է իր Այլակերպութեան ճառին մէջ:

Աղեքսանդրիոյ մէջ Եղիշէ եւ իր ընկերները իրենց դաստիարակ ունեցան հմուտ աստուածաբան Կիւրեղ Աղեքսանդրացին:

Աղեքսանդրիոյ դպրոցը յաջողութեամբ աւարտելէ ետք, Եղիշէ եւ իր դասընկերները նաւով ճամբայ ելան հայրենիք վերադառնալու համար: Ծովուն վրայ փոթորիկի բռնուեցան, ուղղութիւնը կորսնցուցին եւ Իտալիա ցամաք ելան: Ատեն մը Հռոմ մնացին, յետոյ անցան Աթէնք, հոնկէ` Պոլիս, եւ երկար ճանապարհորդութենէ ետք Հայաստան մտան: Անոնք հայրենիք հասան շուրջ 441-442-ին, երբ իրենց ուսուցիչներ Սահակ Պարթեւ հայրապետ եւ Մեսրոպ Մաշտոց վարդապետ արդէն վախճանած էին:

Եղիշէ վարդապետական աստիճան ստանալէն ետք հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանի քարտուղարը եղաւ:

* * *

Պարսից Յազկերտ Բ. արքայից արքայ հրովարտակ ուղարկեց հայոց մեծամեծներուն, պահանջելով ուրանալ քրիստոնէութիւնը, զրադաշտական դառնալ եւ երկրպագել արեգակին ու կրակին:

Հայոց մեծամեծները Յովսէփ Ա. Հողոցմեցի կաթողիկոսին գլխաւորութեամբ Արտաշատի մէջ ժողով գումարեցին եւ պատասխան նամակով մերժեցին կրօնափոխութեան պահանջը:

Արքայից արքային հրամանով հայոց նախարարները Տիզբոն` արքունիք կանչուեցան: Պարտադրանքի տակ անոնք ստիպուած երեսանց ուրացան իրենց հաւատքը, որպէսզի կարենան հայրենիք վերադառնալ:

Նախարարներուն հետ բազմաթիւ մոգեր, մոգպետներ եւ զօրքեր Հայաստան ճամբու դրուեցան: Թագաւորին հրամանն էր` եկեղեցիները քանդել, ատրուշաններ կանգնեցնել եւ հայութիւնը զրադաշտական դարձնել:

Նախարարներուն ուրացութեան լուրը իրենցմէ առաջ հասաւ Հայաստան: Հայոց հոգեւորականութիւնը որոշեց ամէն գնով դիմադրել:

Նախարարներուն, մոգերուն եւ պարսիկ զօրքերուն Հայաստան հասնելէն ետք, ժողովրդային դիմադրութիւնը, Ղեւոնդ Երէցի գլխաւորութեամբ, սկսաւ Անգղ գիւղէն: Ամբողջ ժողովուրդը ոտքի կանգնեցաւ` պաշտպանելու համար իր հաւատքը, ինքնութիւնը, ազգութիւնը եւ մշակոյթը:

Յազկերտ Բ. Մուշկան Նիւսալաւուրտի հրամանատարութեամբ երկու հարիւր հազարնոց հսկայ բանակ մը ուղարկեց Հայաստան:

Սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանի հրամանով հայոց վաթսունվեց հազարնոց զօրքը հաւաքուեցաւ եւ առաջ շարժեցաւ` դիմագրաւելու պարսկական բանակը: Զօրքին հետն էր հայոց հոգեւորականութիւնը` Յովսէփ կաթողիկոսի եւ Ղեւոնդ Երէցի առաջնորդութեամբ:

Մարզպան Վասակ Սիւնի, որ պատերազմը կանխելու եւ արիւնահոսութենէ խուսափելու քաղաքականութիւն կը վարէր, իր հետեւորդներով բաժնուեցաւ հայոց միաբանութենէն եւ անցաւ պարսից կողմը:

Ճակատամարտը տեղի ունեցաւ 26 մայիս 451-ին, Աւարայրի դաշտին մէջ, Տղմուտ գետի ափին:

Փոխադարձ նետաձգութենէ, նիզականետութենէ եւ գրոհէ ետք հայոց այրուձին անցաւ գետը եւ գօտեմարտի բռնուեցաւ: Անհաւասար մարտին մէջ սպարապետ Քաջ Վարդան Մամիկոնեան ինկաւ նահատակ: Հայեր տուին 1036 զոհ, իսկ պարսիկներ կորսնցուցին 3544 զինուոր:

Աւարայրի դաշտին մէջ, վասն հաւատոյ եւ վասն հայրենեաց, արիաբար ընդդէմ մահու ինկած 1036 նահատակները հայ եկեղեցւոյ կողմէ սուրբերու կարգը անցան:

* * *

Աւարայրի ճակատամարտէն ետք Եղիշէ վարդապետ մենակեաց ճգնաւոր դարձաւ եւ Մոկաց լեռներու մէկ քարայրին մէջ մեկուսանալով, Մամիկոնեան Դաւիթ Երէցի պատուէրով, իբրեւ մասնակից ականատես, հաւանաբար 460-ական տարիներուն գրեց «Վասն Վարդանայ եւ հայոց պատերազմին» երկը, որ բաղկացած է եօթը գլուխներէ` «յեղանակներէ» եւ կ՛աւարտի նեղութեան մէջ տառապող հայ փափկասուն կանանց ծանր դրութեան նկարագրութեամբ:

Եղիշէ վարդապետ գրած է նաեւ աստուածաբանական, կանոնական եւ խրատական բնոյթի աշխատութիւններ: Համաշխարհային քրիստոնէական գրականութեան մէջ ան առաջիններէն եղաւ, որ մշակեց երկնային եւ երկրային իշխանութեան մասին ուսմունքը:

Ան իր կեանքին վերջին տարիները անցուց Վանայ ծովու հարաւային ափերուն, Ռշտունեաց գաւառի քարայրներուն մէջ, եւ հոն ալ վախճանեցաւ հաւանաբար 470-ական տարիներուն: Անոր գերեզմանը, լճափի Ոստան գիւղէն հարաւ, Արտոս լերան լանջին գտնուող Չարահան Սուրբ Նշան վանքին մէջ, ուխտատեղի դարձաւ:

Սուրբ Եղիշէ վարդապետ յաւերժական պատգամ փոխանցած է մեզի:

Մահ ոչ իմացեալ մահ է, մահ իմացեալ անմահութիւն է: Հաւատքի կորուստը հաւասարազօր է ազգային ինքնութեան կորուստի, որովհետեւ ազգ, հայրենիք եւ եկեղեցի մէկ եւ անբաժանելի ամբողջութիւն են: