Հայերը Ծիծեռնակաբերդ Կու գան. Զուտ Հայկական Պատմութիւն
Փարիզ-Երեւան օդանաւի սրահին մէջ կը թեւածէ հայերէնը իր անոյշ բարբառներով ու խօսուածքներով. միախառնուած` կ՝արծես կը խմբերգեն Մարսէյլի, Փարիզի, Լոս Անճելըսի, Հալէպի, Երեւանի, Արցախի հայերէնը… Գիւմրեցիի առոգանութիւն ալ կը զգացուի օդին մէջ: Բոլորս ալ դժուարութեամբ, բայց, այնուամենայնիւ, յաջողած ենք ձեռք բերել ա՛յս իսկ չուերթի տոմսը. յաջորդը ամսու 25-ին է, իսկ մենք կ՝ուզենք Ապրիլ 24-ին անպայմա՛ն ըլլալ հայրենիքի մէջ:
«… Այո՛, հոգիս, դուն ճիշդ լսած ես, ատիկա իրողութիւն է…»,- իմ իսկ թիկնաթոռի ետեւը կը լսուի մօտ 60-ամեայ տղամարդու մը ձայնը: Սուրիահայ է: Կը խօսի կիսաձայն, բայց այնքան սահուն, կարծես ըսելիքը նախապէս անգիր ըրած է, կարծես կը պատմէ հազարերորդ անգամ: Քանի մը բառ եւս, ու ես` ակամայ ունկնդիրս, կը քարանամ… Լսէ նաեւ դուն զուտ հայկական այս պատմութիւնը:
***
… 1915 թիւ, Սեպտեմբերի վերջ: Արեւախանձ դէմքեր, մարած աչքեր, արնածոր ոտքեր… Հայուհիներու նօսրացած քարաւանը Շամշատն ալ անցաւ` փոշիի մէջ ձգելով հերթական դիակները: Իւղիկի ճակատից հոսող արիւնը չէր կտրուեր, շրթունքը ճերմկած էր: Ան, սակայն, կը քալէր լուռ, վերջին ուժերով կուրծքին սեղմած իր վիրաւոր, ուժասպառ զաւակը:
Օսմանի մտրակը ուժգին շրխկաց: Քարաւանին ուղեկցող ասկեարներուն համար ատիկա դադարի ազդանշան էր. անոնք իրենց ձիերու գլուխները ուղղեցին դէպի մօտակայ վրանները: Ու մինչ այնտեղէն կը լսուէր անոնց բարձր խօսակցութիւնն ու քրքիջը, արաբ կանայք` ոմանց ձեռքին ջրաման ու լաւաշ յիշեցնող հացի կտորտանք, վախուորած կը մօտենային կիսակենդան հայուհիներուն: Իւղիկը նայեցաւ իրեն պարզուած ջուրի գաւաթին, փորձեց ձեռքը երկարել, սակայն աչքերը մթնեցան, ու ինկաւ: Վերջին բառերը, որ լսեց, արաբերէն էին. «Նատիա՛, գոնէ երեխային վերցուր մեռելին վրայէն, մեղք է…»: Յետոյ խուլ աղմուկ բարձրացաւ, զգաց` ինչպէս մէկուն գլուխը ծանրօրէն իջաւ իր թիկունքին, աղօտ տագնապ ապրեցաւ` հօ կողքի ծեր նանը չէ՞ր… Յետոյ ամէն ինչ լռեց…
***
Աստուած, սակայն, ուզած էր, որ Իւղիկը դիակներու կոյտին տակ… ողջ մնայ: Երկու տարի ետք, արդէն Հալէպի մէջ, ան հացթուխի մը կ՝օգնէր ու գացող-եկողէն լուր կը հարցնէր ամուսինին մասին: Երբ եկուորներ չէին ըլլար, կը լռէր օրերով, շաբաթներով: Արդէն գիտէր, որ գիւղի տղամարդոց տարած, իրար կապած` ձորը գլորած էին ու ետեւնէն կրակած` «յամենայն դէպս»: Ահա թէ ինչու երբ օր մը անծանօթ տղամարդը կանգնեցաւ անոր դիմաց ու դողդոջուն ձայնով արտաբերեց` Իւղի՜կ, ան պահ մը չի հասկցաւ, թէ ով կրնայ ըլլալ ձեռնափայտին յենած ծերունին…
Ասատուրը փրկուած էր հրաշքով. ձախ ոտքէն կը կաղար, մազերը ճեփ-ճերմակ էին…Իւղիկն ու Ասատուրը իրարու գտան 1920-ի աշնան:
Երբ երկու տարի անց նորէն տղայ ունեցան, լուռ համաձայնութեամբ մը առաջնեկին անունը չդրին. թէեւ այդ մասին ոչինչ կը խօսէին, բայց երկուքն ալ նոյն գաղտնի յոյսը կը փայփայէին` հաւանաբար Աւետիսը փրկուած է, հաւանաբար կ՝ապրի որեւէ տեղ:
Յետոյ աղջիկ ծնաւ, յետոյ` նորէն տղայ: Մեծցան` ծնողներու հետ անվերջ փնտռելով եղբայրը: Շամշատի շրջակայքը գիւղ չմնաց, որ չմտնէին, դուռ չեղաւ, որ չթակէին, Հալէպով անցնող ճամբորդ չեղաւ, որ հարցուփորձ չընէին… Անթիւ հայ մանուկներ փրկուած էին Միջագետքի արաբներու բարի ձեռքով, սակայն Աւետիսի հետքը չկար ու չկար…
***
1945 թիւ, Դամասկոս: Ալեհեր ծնողներուն դէմ գլուխը խոնարհած, ձեռքերը կուրծքին` կանգնած է անոնց անդրանիկ որդին` 45-ամեայ օրինաւոր իսլամ ու յարգուած վաճառական Սաատը: Քարացած դէմքին մկան չի շարժիր, միայն վերուվար ընող ադամախնձորը կը մատնէ դէպի ներս հոսող այրական արցունքները: Ոչ ոք կը խօսի: Լռութիւնը կարծես դար կը տեւէ…
…Երբ Նատիան անշնչացած մօր վրայէն վերցուցած էր ցնցոտիաւոր փոքրիկը, ձեռքին հացը երկարած էր անոր: Ու փոքրիկը բնազդաբար հպած էր իր փրկարարի կուրծքին: Ամուսինը` Ռամիզը, սկիզբը բարկացած էր, յետոյ հանդարտած. «Հոն ուր հինգը, այնտեղ ալ վեցը»: Փոքրիկին նոր անուն տուած էին` Սաատ, որ արաբերէն կը նշանակէ «բախտաւոր»:
– Ծնողներս կ՝ըսէին, որ ատիկա իմ փրկութեան անունն է, չէ՞ որ մայրս չէր հասցուցած ըսել իմ իսկական անունը:
Այսպէս եղած է. երբ ան մեծցած է, Նատիան իր հոգեզաւակին պատմած է ողջ ճշմարտութիւնը: Սաատի պատանի հոգիին մէջ այդ պատմութիւնը այնպէս տպաւորուած է, որ անոր յաճախ թուացած է` իր աչքով տեսած է անապատը ու կը յիշէ մօր ճակատի արնածոր վէրքը: Կեանքը, սակայն, շարունակուած է… Սաատը մեծցած, դարձած է հոգեհօր աջ թեւը, եղբայրներուն հետ աշխատած օրնիբուն, կտորեղէնի փոքրիկ կրպակը դարձուցած մեծ խանութ, ամուսնացուցած գեղանի քոյրը, պատուով հողին յանձնած արաբ ծնողներն ու ծանր լաց լացած անոնց շիրիմներուն: Հայերէն չէր գիտեր. սորվելու ո՛չ ժամանակ ունեցած է, ո՛չ ալ սիրտ.
– Երբեմն, երբ գործս հայ վաճառականներու մօտ կ՝ինար, ուշադրութիւնս կը լարէի, կը փորձէի հասկնալ, թէ ինչպէս խօսած են իմ հայ ծնողները. Քանի մը բառ գիտեմ միայն… Փա՜ռք ալլահին այս օրուան համար:
Հինգ երեխայ ունէր Աւետիս-Սաատը, երկու կին, որ կողք կողքի լուռումունջ կանգնած` ամուսինի հետ վայրկեանը մէկ ձեռքերը վեր կը պարզէին` մրմունջով փառաբանելով ալլահը:
***
Այո՛, Սաատը գլխու վրայ ընդունեց իր իսկական ծնողները: Արեւելեան պատուարժանութեամբ, ցաւի ու սիրոյ խառն, անմեկնելի զգացումով: Իսկ յետո՞յ, ի՞նչ պիտի ընէ հիմա ինքը` ծնողներու աննկուն հաւատին ու սիրուն ի պատասխան, անոնց երեսնամեայ դեգերումներուն դիմաց:
Որոշումը ծնաւ հիւրընկալութեան վերջին օրը: Ծնաւ լուսաբացին, ակնթարթօրէն, կարծես Աստուծոյ հրամանով: Գիշերը չէր քնացած: Իրենց յատկացուած յարկաբաժինին մէջ մինչեւ լոյս աչք չէին փակած Իւղիկն ու Ասատուրը եւս: Երբ իջան ճաշասրահ, չորս տարեկան որդիին ձեռքը բռնած` կանգնած էր Աւետիս-Սաատը: Խօսեցաւ հանգիստ, անայլայլ. «Իմը անցաւ, գոնէ այս մէկը թող հայ մեծնայ…»:
***
«Այո՛, հոգիս, դուն ճիշդ լսած ես, այդ երեխան ես եմ,- տղամարդու ձայնը պահ մը կ՝ընդհատուի: Ան խոր շունչ կ՝առնէ:- Ես մեծցայ շա՜տ երջանիկ` երկու տան ծաղիկ, քոյր-եղբայրներուս, հարազատներուս գուրգուրանքով շրջապատուած… Հօրս վերջին կամքն էր, որ ոտքս Հայաստանի հողին դպչի…»:
Կը խօսին ետեւի նստարանէն, կը խօսին կիսաձայն, աւելի ճիշդ` խօսողը մէկն է, միւսը այդ ամբողջ ընթացքին միայն յուզախառն բացականչութիւններ կ՝ընէ: Եւ յանկարծ կը նկատեմ` միայն ես չէ, որ քարցած եմ. աջէն, ձախէն, ետեւէն ու առջեւէն մօտակայ շարքերու ուղեւորները շունչերը պահած, համրացած են, ուղեկցորդուհին արձանացած է օդանաւի նեղլիկ միջանցքին մէջ… Ովքե՞ր են անոնք, ծագումով ուրկէ՞: Ես, որ մէկն եմ անոնցմէ` հօրմով ջաւախքցի, մօրմով համշենցի ու բնակութեամբ Երեւանցի, չեմ գիտեր, բայց հայեացքներէն կը հասկնամ` հայ են բոլորն ալ:
……………………………………………………………………………………………………..
Սրահի առաջնամասին կը շարունակէ բզզալ հայոց հաւաքական մեղուանոցը. գիւմրեցին կատակ մը ըրած է, կը թնդայ հայոց հաւաքական ծիծաղը. Կը ծիծաղի մարսէյլցին, կը ծիծաղին փարիզցին ու լոսանճելըսցին, հալէպցին, արցախցին, երեւանցին… Իսկ մեր շարքերուն մէջ քար լռութիւն է` այնքան ուժեղ, որ անոր «աղմուկէն» կրնաս խուլնալ…
… 21 Ապրիլ, 21-րդ դար: «Փարիզ-Երեւան» օդանաւը Ծիծեռնակաբերդ կը բերէ մեզի` հայերս:
ՀՀ ժուռնալիստներու մութեան անդամ ՝
Զարմիկ Սարգսեան
Փարիզ-Երեւան
21 Ապրիլի 2005 թուական: