«Ազատ Օր»-ի Հարցազրոյցը Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան-հիմնարկի Տնօրէն Յարութիւն Մարութեանի Հետ

6-8 ­Դեկ­տեմ­բեր 2019ին, յա­տուկ հրա­ւէ­րով Ա­թէնք գտնո­ւե­ցաւ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-ինս­թի­թու­թի տնօ­րէն ­Յա­րու­թիւն ­Մա­րու­թեան, մաս­նակ­ցե­լու եւ խօսք ուղ­ղե­լու հա­մար ­Պոն­տո­սի յոյ­նե­րու ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100ա­մեա­կին նո­ւի­րո­ւած մի­ջազ­գա­յին խորհր­դա­ժոո­վին՝ «­Նիար­խոս» հաս­տա­տու­թեան մէջ։ Օ­րին, անդ­րա­դար­ձած էինք խորհր­դա­ժոո­վի աշ­խա­տանք­նե­րուն եւ ­Յա­րու­թիւն ­Մա­րու­թեա­նի ե­լոյ­թին, որ մեծ հե­տաքրք­րու­թեամբ ըն­կա­լո­ւե­ցաւ ներ­կայ ե­ղող մաս­նակ­ցող­նե­րուն կող­մէ։ ­Խորհր­դա­ժո­ղո­վի լու­սանց­քին, «Ա­զատ Օր» ա­ռիթ ու­նե­ցաւ եր­կար եւ շա­հե­կան զրոյց մը ու­նե­նա­լու հայ գիտ­նա­կա­նին հետ։ Ս­տո­րեւ, կը ներ­կա­յաց­նենք զրոյ­ցի գլխա­ւոր բա­ժին­նե­րը։  

• ­Կը խնդրենք մեր ըն­թեր­ցող­նե­րուն նկա­րագ­րել ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րա­նի աշ­խա­տանք­նե­րը եւ ծա­ւա­լած ծրա­գիր­նե­րը:

­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րա­նը կը կո­չո­ւի թան­գա­րան-ինս­թի­թութ: Այդ­պէս է իր հիմ­նադր­ման ժա­մա­նակ­նե­րից, այ­սինքն բա­ցի զուտ ցու­ցադ­րա­կան հար­ցե­րից, թան­գա­րա­նի գոր­ծու­նէու­թեան ծի­րում են նաեւ գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան խնդիր­ներ: ­Թան­գա­րա­նում այ­սօր աշ­խա­տում են 80 հո­գի։ Ա­ռա­ջին հա­յեաց­քից թէեւ շատ մեծ թիւ է, սա­կայն 80 հո­գիէն ըն­դա­մէ­նը 19ն­ են, որ զբա­ղո­ւած են գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րով, ա­նոնց մէջ ալ, շա­տե­րը կէս դրոյ­թով են եւ ուղ­ղա­կիօ­րէն գի­տու­թեամբ են զբաղ­ւում, գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան ո­լոր­տի մէջ են 10-12 հո­գի միայն:
­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի շուրջ 100 հեք­թար հող մեզ է պատ­կա­նում՝ պե­տու­թիւ­նը յանձ­նել է թան­գա­րան-ինս­տի­տու­տին ան­վար­ձա­հա­տոյց օգ­տա­գործ­ման ի­րա­ւուն­քով դե­ռեւս 2004 թո­ւա­կա­նին: Ա­ւե­լի քան 12-13 բա­նո­ւոր­ներ ու­նենք, ո­րոնք զբա­ղո­ւած են այդ զբօ­սայ­գու պահ­պա­նու­թեան ու մշակ­ման հար­ցե­րով: Այ­սինքն բա­ւա­կա­նին մեծ տնտե­սու­թիւն է: ­Գի­տա­կան-գի­տա­ցու­ցադ­րա­կան մի քա­նի բա­ժին­ներ են աշ­խա­տում թան­գա­րա­նում: ­Գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան բնոյ­թի բա­ժին­նե­րի մեջ նշե­լի է յու­շագ­րու­թիւն­նե­րի, վա­ւե­րագ­րե­րի եւ մա­մու­լի հե­տա­զօտ­ման բա­ժի­նը։ ­Մեր ար­խի­ւում ու­նենք ա­ւե­լի քան 400 ան­տիպ յու­շագ­րու­թիւն։ Դ­րանց մշակ­ման հետ զբա­ղող աշ­խա­տա­կից­ներն ըն­դա­մէ­նը մի քա­նիսն են, այդ պատ­ճա­ռով էլ խնդիր դրո­ւեց որ­պէս­զի թան­գա­րա­նի բո­լոր գի­տա­կան աշ­խա­տա­կից­նե­րը ո­րո­շա­կի ծրագ­րով նկա­րագ­րեն այդ յու­շագ­րու­թիւն­նե­րը: ­Յե­տոյ այդ նկա­րագ­րում­նե­րը մենք կը դնենք հա­մա­ցան­ցի վրայ, որ­պէս­զի հե­տա­զօ­տող­նե­րը ի­մա­նան, թէ ինչ ան­տիպ նիւ­թեր կան թան­գա­րա­նում, ո­րոնք կա­րող են օգ­տա­գոր­ծել հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րի հա­մար:
Ու­նենք ­Հա­մե­մա­տա­կան ցե­ղաս­պա­նա­գի­տու­թեան բա­ժին։ Ն­կա­տեմ, որ ա­մէն բաժ­նում ցա­ւօք սրտի 2-3, ա­ռա­ւե­լա­գոյ­նը 4 հո­գի է աշ­խա­տում։ ­Հա­մե­մա­տա­կան ցե­ղաս­պա­նա­գի­տու­թեան բաժ­նում զբաղ­ւում են միւս ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թեամբ։ Փ­րո­ֆե­սէօր ­Տատ­րեա­նի մա­հո­ւա­նից յե­տոյ, մենք այդ բա­ժի­նը վե­րա­նո­ւա­նե­ցինք ­Տատ­րեա­նի ա­նո­ւամբ: Ու­նենք ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րի եւ վե­րապ­րող­նե­րի փաս­տագր­ման բա­ժին:
­Մենք ա­սում ենք «յի­շում եմ եւ պա­հան­ջում», բայց թէ ում ենք յի­շում՝ այդ հար­ցի պա­տաս­խա­նը բա­ւա­կա­նին բարդ է։ Ա­ւե­լի քան հա­րիւր տա­րի է ան­ցել ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նից, սա­կայն ցայ­սօր ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րի ու վե­րապ­րող­նե­րի հնա­րա­ւո­րինս ամ­բող­ջա­կան ցու­ցակ կամ ցու­ցա­կի ստեղծ­ման յա­ջո­ղո­ւած փորձ չկայ: ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը որ թւում է, թէ ա­մե­նա­հե­տա­զօ­տո­ւած բնա­գա­ւառն է հայ պատ­մա­գի­տու­թեան մէջ, չու­նի ամ­բող­ջա­կան կամ ամ­բող­ջա­կա­նին ձգտող ինչ որ մի բան: Հ­րեա­նե­րը ա­ւե­լի քան 25 տա­րի այդ գոր­ծը ա­նում են եւ 6 մի­լիո­նից 4,8 մի­լիոնն կա­րո­ղա­ցել են ա­ռանց­նաց­նել։ ­Մեզ մօտ ե­ղել են փոր­ձեր եւ հրա­տա­րա­կո­ւել է ըն­դա­մէ­նը 3 հա­զար ա­նու­նի հետ կա­պո­ւած ցանկ: ­Մենք մշա­կել ենք ծրա­գիր, ­Հա­յաս­տա­նին լե­հա­կան մի ծրագ­րա­շար անվ­ճար տրա­մադ­րել են, յոյ­սով ենք ինչ-ինչ քայ­լե­րից յե­տոյ ծրագ­րա­շա­րը աշ­խա­տեց­նել:
­Մենք ու­նենք գի­տա­ցու­ցադ­րա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի բա­ժին: Այս տա­րի կազ­մա­կեր­պե­ցինք վեց ժա­մա­նա­կա­ւոր ցու­ցադ­րու­թիւն: ­Խօ­սեմ միայն եր­կու մեծ ժա­մա­նա­կա­ւոր ցու­ցադ­րու­թիւն­նե­րի մա­սին։  Ա­ռա­ջի­նը՝ նո­ւի­րո­ւած ­Կո­մի­տա­սի եւ ­Թու­մա­նեա­նի 150ա­մեա­կին՝ «­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան 150ա­մեայ վկա­նե­րը» վեր­նագ­րով: Եր­կուսն ալ ե­ղել են մեծ բա­րե­կամ­ներ եւ եր­կուսն ալ հսկա­յա­կան գործ են ա­ռել: ­Թու­մա­նեա­նի պա­րա­գա­յին որ­բե­րի հետ կա­պո­ւած՝ բազ­միցս այ­ցե­լել էր Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան, նկա­րագ­րու­թիւն­ներ թո­ղել, իր տղան զո­հո­ւել է ­Վա­նի նա­հան­ջի ժա­մա­նակ։ ­Կո­մի­տա­սի մա­սին էլ բո­լո­րը գի­տէն:
Երկ­րորդ ցու­ցադ­րու­թիւ­նը կա­պո­ւած էր 2019 թ. ­Նո­յեմ­բե­րին հրա­ւի­րո­ւած գի­տա­ժո­ղո­վի հետ։ Այն նո­ւի­րո­ւած էր հա­յոց փրկու­թեան գոր­ծին ­Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քում 1915-23 թո­ւա­կան­նե­րին՝ մէկ օր թան­գա­րա­նում, մէկ օր Էջ­միա­ծի­նում։ Ինչ­պէս ակ­նար­կե­ցի, գի­տա­ժո­ղո­վին զու­գա­հեռ մենք կազ­մա­կեր­պե­ցինք ժա­մա­նա­կա­ւոր ցու­ցադ­րու­թիւն. «­Հա­յոց փրկու­թեան գոր­ծը ­Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւե­լում 1915-23 թո­ւա­կան­նե­րին. ազ­գա­յին միաս­նու­թիւ­նից դէ­պի վե­րած­նունդ»: 

• ­Թան­գա­րան-ինս­թի­թու­թը հրա­տա­րակ­չա­կան աշ­խա­տանք­ներ կը կա­տա­րէ՞։

­Մենք հրա­տա­րա­կում ենք եր­կու պար­բե­րա­կան «­Ցե­ղաս­պա­նա­գի­տա­կան հան­դէս» հա­յե­րէն (եր­կու հա­մար), եւ «International Journal of Armenian Genocide Studies» անգ­լե­րէն (առ այժմ՝ տա­րե­կան մէկ հա­մար): ­Մենք ու­նինք կայք, ո­րը պար­բե­րա­բար թար­մա­ցում­նե­րը կ­’ա­ռա­ջար­կէ։ Այս տա­րի մի քա­նի մի­լիոն այ­ցե­լու է ու­նե­ցել կայ­քը, ին­չը բա­ւա­կա­նին մեծ թիւ է։

• Ո­րո՞նք էն յա­ջորդ տա­րո­ւան գլխա­ւոր ծրա­գիր­նե­րը։

2020 թ. ­Կի­լի­կիա­յի 1920 թո­ւա­կա­նի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի հա­րիւ­րա­մեակն է: ­Մենք գի­տա­ժո­ղո­վի հրա­ւիր­ման մա­սին յայ­տա­րա­րու­թիւն տա­րա­ծե­ցինք, նշե­լով, թէ մենք կ­՚ու­զենք շեշ­տադ­րում­ներ ա­նել ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան մար­տե­րին՝ ­Մա­րաշ, ­Հա­ճըն, Այն­դապ, ո­րոնք տեղ գտան ­Կի­լի­կիա­յում Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տից յե­տոյ՝ 1920-1921 թո­ւա­կան­նե­րին: Ու­զում եմ շեշ­տել, որ մաս­նա­ւո­րա­պէս ­Կի­լի­կիոյ ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը ցան­կու­թիւն է յայտ­նել մեզ հետ գոր­ծակ­ցե­լու, մենք սի­րով կի­սում ենք այդ ցան­կու­թիւ­նը եւ հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լու ենք մի­միանց օ­ժան­դա­կե­լով: ­Միւս գի­տա­ժո­ղո­վը լի­նե­լու է ­Յու­նիս ամ­սին, ո­րը հրա­ւի­րո­ւե­լու է չորս կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի միաս­նա­կան ջան­քե­րով եւ նո­ւի­րո­ւած է լի­նե­լու ե­րե­խա­նե­րի բռնի տե­ղա­փոխ­մա­նը, ո­րը ցե­ղաս­պա­նա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն է հա­մա­րո­ւում։ ­Մէկ ալ 2020 թ. ­Նո­յեմ­բե­րին գի­տա­ժո­ղով՝ ­Թան­գա­րան­նե­րի մի­ջազ­գա­յին խորհր­դի (International Council of Museums) եւ ICMEMO (International Committee of Memorial Museums in Remembrance of the Victims of Public Crimes) կազ­մա­կեր­պու­թեան տա­րե­կան գի­տա­ժո­ղո­վը, ո­րը վե­րա­բեր­ւում է յու­շա­հա­մա­լիր­նե­րին, այս ան­գամ գու­մա­րո­ւե­լու է Ե­րե­ւա­նում:

• ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան 105ա­մեակ եւ թան­գա­րա­նի 25ա­մեակ: Ն­կա­տի ու­նե­նա­լով այս եր­կու նշա­նա­կա­լից հանգ­րո­ւան­նե­րը, կրնա՞ք ներ­կա­յաց­նել, թէ ո­րո՞նք են նոր մար­տահ­րա­ւէր­նե­րը թան­գա­րա­նին հա­մար եւ ո­րո՞նք են հե­ռան­կար­նե­րը այ­սու­հե­տեւ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ի­րա­զեկ­ման եւ ճա­նաչ­ման հա­մար։

Ա­մե­նա­մեծ մար­տահ­րա­ւէ­րը հե­տե­ւեալն է: ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րա­նը պէտք է դառ­նայ 21րդ ­տա­րին հա­մա­հունչ թան­գա­րան-ինս­թի­թութ: Եւ պէտք է այն նոյն մա­կար­դա­կի փոր­ձել դարձ­նել ինչ որ է Ա.Մ.Ն. ­Հո­լո­քոս­տի յու­շա­յին թան­գա­րա­նը («U.S. Holocaust Memorial Museum»)ը, եւ Եադ ­Վա­շե­մը Ե­րու­սա­ղէ­մում կամ «­Շոա» թան­գա­րա­նը ­Փա­րի­զում: Ն­պա­տա­կը դա է, աս­տի­ճա­նա­բար, քայլ առ քայլ պէտք է դրան հասց­նել։ ­Շեշ­տում եմ, ա­մե­նա­մեծ մար­տահ­րա­ւէ­րը դա է: Այս պա­հուն ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեա­նը նո­ւի­րո­ւած աշ­խար­հի միակ թան­գա­րա­նը Ե­րե­ւա­նում է: Ա­յո, կայ թան­գա­րա­նը ­Լոս Ան­ճե­լը­սում՝ «Ա­րա­րատ-Էս­քի­ճեան» թան­գա­րա­նը,  բայց դա փոքր թան­գա­րան է: ­Կայ «Թռչ­նոց բոյ­նը» ­Պէյ­րու­թում բայց դա մէկ ո­րո­շա­կի նիւթ է՝ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան որ­բե­րը:
­Մենք մեկ այլ խնդիր էլ ու­նենք, մէկ այլ մար­տահ­րա­ւէր։ ­Թան­գա­րա­նին ամ­րա­ցո­ւած է 98-99 հեկ­տար կա­նաչ տա­րածք՝ ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի զբո­սայ­գու մե­ծա­գոյն մա­սը: Ես կ­՚ա­սէի թէ կու­սա­կան վի­ճա­կում են, ո­րով­հե­տեւ այ­սօր Ե­րե­ւա­նի բո­լոր զբօ­սայ­գի­նե­րը  ա­ռանց բա­ցա­ռու­թեան դար­ձել են սրճա­րան-զբո­սայ­գի­ներ, խա­ղահ­րա­պա­րակ-զբօ­սայ­գի­ներ: Ինչ ա­նել որ­պէս­զի ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի զբօ­սայ­գին այդ բախ­տին չ­՚ար­ժա­նայ: ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի տա­րած­քը շատ լաւ կը լի­նի ըլ­լայ յու­շայ­գի: Ն­կա­տի ու­նեմ, որ ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի կա­նաչ տա­րած­քում կա­րե­լի է վերս­տեղ­ծել Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի եւ յա­րա­կից հա­յաբ­նակ տա­րածք­նե­րի, այ­սինքն որ­տեղ որ ե­ղել է ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը՝ նե­րա­ռեալ ­Սե­բաս­տիա, ­Խար­բերդ, ­Կի­լի­կիա, այդ տա­րածք­նե­րի ա­ռան­ձին բնա­կա­վայ­րե­րի, փոքր ու մեծ քա­ղաք­նե­րի ա­նուն­նե­րով ստեղ­ծել փոքր պու­րակ­ներ, ծա­ռու­ղի­ներ, ճե­մու­ղի­ներ, ըն­դա­մէ­նը ա­նու­նը դնե­լով, նաեւ «մուլ­տի­մե­դիա»ի ըն­ձե­ռած հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րով ստեղ­ծել փոքր ցու­ցադ­րու­թիւն­ներ: Ոչ թէ թան­գա­րան­ներ, այլ ցու­ցադ­րու­թիւն­ներ։ Այս­պէս, կար­ծում եմ, որ ­Պիթ­լի­սի կամ ­Շա­պին-­Գա­րա­հի­սա­րի մա­սին եր­բե­ւի­ցէ թան­գա­րան չի լի­նի, եւ միակ տե­ղը որ հնա­րա­ւոր է փոքր, բայց բո­վան­դա­կա­լից ցու­ցադ­րու­թիւն ստեղ­ծել՝ մեր բա­ցօ­թեայ տա­րածքն է, ո­րով­հե­տեւ մենք ֆի­զի­քա­պէս թան­գա­րա­նի ներ­սում տա­րածք չու­նենք, որ­պէս­զի «մուլ­տի­մե­դիա»ի մի­ջոց­նե­րով ստեղ­ծո­ւած այդ ցու­ցադ­րու­թիւն­նե­րում տար­բեր տե­ղե­կա­տո­ւու­թիւն լի­նի ­Պիթ­լի­սի մա­սին, ­Տիգ­րա­նա­կեր­տի, ­Շա­պին ­Գա­րա­հի­սա­րի մա­սին, ա­նուն­ներ, ո­րոնք այ­սօր ե­րի­տա­սարդ­նե­րի մի ոչ մեծ մա­սը կ­՚ի­մա­նայ:
­Տե­սէք, ես այս­քան ժա­մա­նակ իմ հար­ցազ­րոյ­ցի մէջ չեմ օգ­տա­գոր­ծում «քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն» բա­ռը: ­Թան­գա­րա­նի պա­րա­գա­յում յի­շո­ղու­թեա´ն ­քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնն է: Ե­թէ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն կայ, ա­պա այն  յի­շո­ղու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն է: ­Յի­շո­ղու­թիւ­նը փո­խան­ցել կամ հնա­րա­ւո­րու­թիւն ստեղ­ծել փո­խան­ցե­լու միւս սե­րունդ­նե­րի: Դ­րա­նով իսկ մենք թան­գա­րա­նը մեծ գործ է ա­նում: Ես չգի­տեմ երբ կը կա­րո­ղա­նանք մեր հար­ցե­րը լու­ծել հա­րե­ւան պե­տու­թեան հետ, բայց այն սե­րուն­դը պէտք է միշտ պատ­րաստ լի­նի: ­Մեր թան­գա­րա­նի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ուղ­ղո­ւած է ա­ռա­ջին հեր­թին դրան՝ յի­շո­ղու­թեան փո­խան­ցում յա­ջորդ սե­րուն­դին: ­Յի­շո­ղու­թիւն՝ գի­տե­լի­քի ձե­ւով, զգաց­մունք­նե­րի ձե­ւով, ե­ւայլն:

• 1915ի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան օ­րի­նա­կը մենք ճա­շա­կե­ցինք 1988ի ­Ղա­րա­բա­ղեան հե­րո­սա­պա­տու­մի ա­ռա­ջին օ­րե­րուն, ­Սում­կայ­թի ջար­դով: ­Նոյն ցե­ղաս­պան ժո­ղո­վուր­դէն, նոյն ցե­ղաս­պան ձեռ­քե­րէն: Որ­քա­նո՞վ ­Սում­կայ­թի սպան­դը, ա­նոր յի­շո­ղու­թիւ­նը եւ ա­նոր պատ­մա­կան, ի­րա­ւա­կան բա­ժի­նը տեղ կը գտնէ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-ինս­թի­թու­թին մէջ:

— Այ­սօր գի­տա­ժո­ղո­վի ժա­մա­նակ լսե­ցիք, տե­սաք ­Թես­սա ­Հոֆ­մա­նի ար­ձա­գան­գը, որ պէտք չէ ա­մէն ինչ «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» ա­նո­ւա­նել: Ու­րեմն, երբ որ ես խօ­սում էի ­Սում­կայ­թի մա­սին, հե­տե­ւեալն էր՝ ժո­ղո­վուր­դի, քա­ղա­քա­ցի­նե­րի պատ­կե­րաց­ման, ի­րենց ըն­կա­լում­նե­րուն կան ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­ներ: Այ­սինքն, ակ­նար­կեց ցե­ղաս­պա­նու­թեան յի­շո­ղու­թիւն­նե­րուն: Ո­րով­հե­տեւ, այն գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը, ո­րոնց կի­րառ­մամբ մարդ­կանց սպա­նում էին, 70 տա­րի ա­ռաջ ե­ղել էր ար­դէն: Եւ միան­գա­մից ա­ռաջ ե­կաւ սում­կա­յի­թեան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի շնոր­հիւ: ­Սա­կայն ­Սում­կայ­թը կո­տո­րած­ներ են: ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը ի­րա­ւա­կան քա­թե­կո­րիա է: ­Մենք պէտք է հասկ­նանք, որ ես եւ դուք չենք ո­րո­շում դա ցե­ղաս­պա­նու­թիւն է թէ՞ ոչ: ­Պատ­մա­բա­նը հե­տա­զօ­տում է, պատ­մա­բա­նը փաս­տեր է ա­ռա­ջար­կում է, դրանք խմբա­ւո­րում է, սա­կայն ո­րո­շու­մը կա­յաց­նե­լը ի­րա­ւա­կան քա­թե­կո­րիա է: Ո­րո­շու­մը կ­’առ­նեն ի­րա­ւա­բան­նե­րը, ի­րա­ւա­գէտ­նե­րը եւ երկ­րի խորհր­դա­րա­նը, ո­րոնք կը լսեն մաս­նա­գէտ­նե­րին: ­Մենք ըն­դա­մէ­նը հե­տա­զօ­տում ենք խնդի­րը: ­Բայց մենք վերջ­նա­կան կնի­քը չենք դնում: Եւ ըն­դա­մէ­նը ե­րեք օր է տե­ւեր սում­կա­յի­թեան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը: Ե­թէ մեր հե­տա­զօ­տող­նե­րը, ինչ­պէս մեր ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­րա­գա­յին, հիմ­նա­ւո­րում­նե­րի շարք, փաս­տա­թուղ­թեր, վկա­յու­թիւն­ներ ա­մէն ին­չը խմբա­ւո­րո­ւած, ի մի բե­րո­ւած գի­տա­կա­նօ­րէն հե­տա­զօ­տո­ւած ներ­կա­յաց­նեն, հրա­շա­լիք կ­՚ու­նե­նանք: ­Բայց, մին­չեւ հի­մա չկան նման ամ­բող­ջա­ցած աշ­խա­տու­թիւն­ներ: ­Մին­չեւ հի­մա մեր հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի քննար­կում­նե­րում հար­ցե­րը ներ­կա­յա­ցո­ւում են ճա­ռե­րի, պա­հանջ­նե­րի, ջղայ­նա­ցած ձե­ւով. հար­ցը այդ­պէս են ներ­կա­յաց­նում: ­Կար­ծում եմ, ­Սում­կայ­թի եւ ­Պա­քո­ւի եւ ­Մա­րա­ղա­յի զան­գո­ւա­ծա­յին ջար­դե­րի հար­ցե­րը պէտք է տե­ղա­փո­խել գի­տու­թեան դաշտ և ­մի­ջազ­գայ­նաց­նել գի­տա­քա­ղա­քա­կան ո­լոր­տում։ Ա­ռա­ջի­կա­յում, ­Բա­քո­ւի ջար­դե­րի 102 եւ 30ա­մեակ­ներն են։ Եւ քննար­կում­նե­րը (ցա­ւօք, ո´չ ­գի­տա­ժո­ղով­նե­րը) անց է կա­ցո­ւե­լու թան­գա­րա­նի դահ­լի­ճում։
­Պոն­տո­սի յոյ­նե­րը հար­ցը մի­ջազ­գայ­նաց­նե­լու նպա­տա­կով գի­տա­ժո­ղով են կազ­մա­կեր­պում: Վս­տահ եմ, որ միւս գի­տա­ժո­ղո­վը կը լի­նի ա­ւե­լի փրո­ֆե­սիո­նալ: Այ­սինքն, աս­տի­ճա­նա­բար գի­տա­ժո­ղով­նե­րի ճա­նա­պար­հով են հար­ցե­րի պա­տաս­խան­ներ են գա­լիս։
­Սում­կայ­թի, ­Բա­քո­ւի, ընդ­հան­րա­պէս ատր­պէյ­ճա­նա­հա­յու­թեան նկատ­մամբ վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թեան գի­տա­կան հա­մա­կար­գո­ւած ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի հա­մար հա­մա­պա­տաս­խան նե­րուժ է պէտք, հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թիւն, ֆի­նանս­ներ: ­Թան­գա­րա­նի ցու­ցադ­րու­թեան մէջ տա­րած­քա­յին խնդիր­ներ ու­նինք, եւ ա­յո, ­Սում­կայ­թին նո­ւի­րո­ւած ցու­ցադ­րու­թեան հա­տո­ւած չկայ, բայց փոր­ձե­լու ենք ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում բա­ցը լրաց­նել: ­Միւս ճա­նա­պար­հը՝ ժա­մա­նա­կա­ւոր ցու­ցադ­րու­թիւն­ներն են: ­Գի­տու­թիւ­նը, նիւ­թե­րի հե­տե­ւո­ղա­կան հա­ւա­քումն ու մշա­կու­մը պա­հան­ջում է նո­ւի­րում, աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն, ընդ ո­րում՝ մեր օ­րե­րում՝ ոչ բարձր  աշ­խա­տա­վար­ձով: ­Դա էլ միւս մար­տահ­րա­ւէրն է։ Ա­մէն տա­րի ու­նենք մէկ աս­փի­րան­թու­րա­յի (μεταπτυχιακό) տեղ: Խն­դիր­ներ են, ո­րոնց լուծ­ման հա­մար ա­ւե­լի մեծ պե­տա­կան ու­շադ­րու­թեան պա­հանջք կայ:

• ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-ինս­թի­թու­թի գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րու մէջ վստա­հա­բար նաեւ ­Թուր­քիա­յէն հե­տա­զօ­տող­ներ կամ լրագ­րող­ներ կ­՚այ­ցե­լեն եւ հե­տաքրք­րու­թիւն ցոյց կու­տան: Ի՞նչ է ձեր տպա­ւո­րու­թիւ­նը եւ ի­րենց կե­ցո­ւած­քը այ­ցե­լու­թիւն­նե­րէն ետք:

Ես ըն­դա­մէ­նը մէկ տա­րի է, որ տնօ­րէն եմ եւ մեր պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րու տե­ղե­կաց­մամբ, ե­թէ չեմ սխա­լիր, ան­ցեալ տա­րի մօտ 300 թուր­քեր այ­ցե­լե­ցին եւ ժա­մա­նա­կին պրն. ­Դե­մո­յեանն էր պատ­մում, որ նրանց պա­հո­ւած­քը շատ տար­բեր է՝ կան մար­դիկ, որ չեն հա­ւա­տում, քա­նի որ ժխտո­ղա­կա­նու­թիւ­նը 100 տա­րի ի­րենց ա­մէն օր պա­տո­ւաս­տում է կա­թիլ կա­թիլ եւ այն ի­րենց ինք­նու­թեան մասն է կազ­մում: Ա­սում են կեղ­ծիք է այս բո­լո­րը: ­Կան՝ ո­րոնք շատ զգա­ցո­ւած են լի­նում, ա­մա­չում են. մի թուրք մտա­ւո­րա­կան մը կայ, որ ա­մէն տա­րի գա­լիս է եւ փոր­ձում է ե­րի­տա­սարդ­նե­րու խմբեր բե­րել, ինքն էլ իր կող­մից ա­մէն տա­րի 300 տո­լար կու­տայ: Ա­ռանց բա­ցա­ռու­թեան, մենք պաշ­տօ­նա­կան թուղթ ենք գրում, թէ վճա­րու­մը ը­րաւ: Այդ իր խղճի հանգս­տաց­ման հա­մար է: Ես թուրք ժուր­նա­լիս­տի հետ չեմ զրու­ցել, բայց ես այս տա­րի ա­ռա­ջին ան­գամ՝ որ­պէս ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րա­նի տնօ­րէն՝ այ­ցե­լել եմ ­Թուր­քիա: «Հ­րանդ ­Տինք» հիմ­նադ­րա­մը կազ­մա­կեր­պել էր գի­տա­ժո­ղով, նո­ւի­րո­ւած աշ­խար­հի յու­շա­հա­մա­լիր­նե­րի: Ես գնա­ցի, ներ­կա­յաց­րե­ցի մեր յու­շա­հա­մա­լի­րը, երբ եւ ինչ­պէս է ստեղ­ծո­ւել. մեծ հե­տաքրք­րու­թեամբ լսում էին: Այն­տեղ մի քա­նի հար­ցազ­րոյց­ներ տո­ւե­ցի հայ­կա­կան թեր­թե­րի (եւ տե­ղի եւ հա­յաս­տա­նեան), ես շատ հան­գիստ էի զգում, քա­նի իմ եր­րորդ այ­ցե­լու­թիւնն էր ­Թուր­քիա. մէկ ան­գամ Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան մտայ, եր­կու ան­գամ ­Պո­լիս, եր­կու գի­տա­ժո­ղո­վի եմ մաս­նակ­ցել որ­պէս հե­տա­զօ­տող: ­Մէ­կի ժա­մա­նակ, կար­դում է ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան յի­շո­ղու­թեան մա­սին «­Ժա­մա­նակ» օ­րա­թեր­թի 105ա­մեա­կի նո­ւի­րո­ւած գի­տա­ժո­ղո­վում:  Իսկ յա­ջորդ ան­գամ պատ­մել եմ ­Ղա­րա­բա­ղեան շարժ­ման ժա­մա­նակ Ապ­րիլ 24ի նշում­նե­րի մա­սին:

• ­Մօտ ա­միս մը ա­ռաջ ­Հա­յաս­տան գտնո­ւե­ցաւ ­Յու­նաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հա­յա­սէր նա­խա­գա­հը: ­Պի­տի խնդրենք ձեզ­մէ նկա­րագ­րել իր տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րը եւ զգա­ցում­նե­րը ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան այ­ցե­լու­թեան ըն­թաց­քին:

— Ես էի նրան ու­ղեկ­ցում յու­շա­հա­մա­լի­րին մէջ: ­Գի­տէք, կան մար­դիկ, ո­րոնք փրո­թո­քո­լին հա­մար են գա­լիս, ղե­կա­վար­ներ կան, որ կու­գան գի­տե­լի­քի հա­մար: Ան վստա­հա­բար ե­կել էր գի­տե­լի­քի հա­մար: Իր մէջ թե­րեւս նա­խադ­րեալ­ներ կա­յին եւ հա­մո­զո­ւած էր: Ես բա­ցատ­րու­թիւն­նե­րը սկսել եմ տալ ­Սում­կայ­թի, ­Պա­քո­ւի, ­Կի­րո­վա­պա­տի դէպ­քե­րից կա­պե­լով ան­ցեա­լը եւ ներ­կան: ­Յե­տոյ ի­ջանք թան­գա­րան, փոխտ­նօ­րէ­նը ի­րեն ներ­կա­յաց­րեց թան­գա­րա­նի ցու­ցադ­րու­թիւ­նը, ին­քը գրա­ռում ար­ձա­նագ­րեց եւ ես ի­րեն նո­ւի­րե­ցի հինգ աշ­խա­տանք­ներ՝ «­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը ա­մե­րի­կեան մա­մու­լում». այդ հա­տոր­նե­րը ստեղ­ծած են մեր սփիւռ­քա­հայ բա­րե­կամ­նե­րը՝ Մ­խի­թա­րեան միա­բա­նու­թեան ան­դամ ­Վա­հան վրդ. Օ­հա­նեա­նը եւ աւստ­րա­լա­հայ  գրա­կա­նա­գէտ մը՝ Ա­րա ­Քե­թի­բեա­նը:
­Յե­տոյ ը­սի ­Յու­նաս­տա­նի նա­խա­գա­հին, որ կ­՚ու­զենք 2022ին կազ­մա­կեր­պել Զ­միւռ­նոյ կո­տո­րած­նե­րի հա­րիւ­րա­մեա­կին նո­ւի­րո­ւած գի­տա­ժո­ղով, եւ ը­սինք, որ կ­՚ակն­կա­լէինք, որ դա կազ­մա­կեր­պենք ­Յու­նաս­տա­նի գիտ­նա­կան­նե­րի հետ. նա­խա­գա­հը ըն­դու­նեց մեր ա­ռա­ջար­կը: ­Նաեւ ը­սեմ, որ ա­ռա­ջին ան­գամ բախ­տը ու­նե­ցայ մաս­նակ­ցե­լու ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գա­հին կող­մէ տրո­ւած ճաշ­կե­րոյ­թին ­Յու­նաս­տա­նի նա­խա­գա­հի պա­տո­ւին, ո­րին ներ­կայ էր նաեւ վար­չա­պե­տը. պրն. ­Փաւ­լո­բու­լո­սը շատ հրա­շա­լի խօսք մը ա­սեց, ո­րուն խօս­քով շատ տպա­ւո­րո­ւե­ցայ եւ մեր դա­րե­րի բա­րե­կա­մու­թիւ­նը ինք ի­մաս­տա­ւո­րեց:

• Ու­րեմն, նման պաշ­տօ­նա­կան այ­ցե­լու­թիւն­ներ ի­րենց կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւ­նը ու­նին։

Այն պաշ­տօ­նա­կան պա­տո­ւի­րա­կու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք կու­գան ­Հա­յաս­տան, նրանց ա­ռա­ջար­կում են այ­ցե­լել ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րա­նը։ Որ­պէս կա­նոն ես կամ փոխտ­նօ­րէ­նը հիւ­րե­րին ու­ղեկ­ցում ենք յու­շա­հա­մա­լի­րում, ա­պա նրանք կ­՚իջ­նեն թան­գա­րան եւ ի­րենց տար­բեր լե­զու­նե­րով բա­ցատ­րու­թիւն­ներ կու­տան:
Ես շատ կա­րե­ւոր կը հա­մա­րեմ ա­սի­կա, ո­րով­հե­տեւ ի վեր­ջոյ պե­տու­թիւն­նե­րու տա­րաբ­նոյթ ղե­կա­վար­ներն են ո­րոնք յե­տոյ կը ստո­րագ­րեն նաեւ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ճա­նաչ­ման ո­րո­շում­նե­րը: Ե­թէ տես­նեն որ «պրո­պա­գան­դա» (քա­րոզ­չու­թիւն) չէ, այլ ի­րա­կան դէպ­քեր են, ա­ւե­լի կ­՚ամ­րապն­դեն ի­րենց ըն­դու­նե­լիք ո­րո­շում­նե­րը:
Այս տա­րի կը լրա­նայ թան­գա­րա­նի 25ա­մեա­կը եւ կա­րող եմ ա­սել, որ թան­գա­րա­նը 25 տա­րի շա­րու­նակ իր ա­նու­րա­նա­լի լու­ման է դրել ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման գոր­ծըն­թա­ցում: