Ամբոխայինէ Եւ «Էսթեպլիշմընթային»-է Անդին` Կու Գա՞յ Ժամանակը «Պարզ Հասկանալու»
Յ. Պալեան
Պարզ հասկանալ մեր երկիրը, մեր ժողովուրդը, մեր գրականութիւնը, մեր պատմութիւնը ու մեր յիշատակարանները: Մինչեւ այժմ նրանք խօսել են մեր սրտի հետ, եւ մենք սիրել ենք զգացումով, անխտիր, յախուռն, առանց հասկանալու, թէ ի՛նչ ենք սիրում եւ ինչո՛ւ: Այժմ գալիս է ժամանակը` նրանց էութեանը ներհմուտ լինելու, նրանց լեզուն հասկանալու:
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ
Երէկ, չեմ գիտեր` ինչպէ՛ս, յայտնուեցայ Երեւանի Արամ Խաչատրեանի տուն-թանգարանը: Օրօրոցային երգերու սկաւառակ մը ներկայացուեցաւ: Այդ առիթով տաղանդաւոր փոքրիկներ ալ երգեցին եւ նուագեցին, ո՛չ մանկական երգ ու նուագ, ո՛չ ալ ժամանակակից արդիականութեան աղմկարարութիւն: Երգեցին ու նուագեցին մեծերու պէս` փաստելով ազգի եւ անոր ինքնութիւնը պահող իրաւ որակի ժառանգութեան շարունակութիւնը: Վաղուան երաշխիք, որ փողոց եւ կիրք չէ:
Սրահին մէջ չկային ո՛չ պոռչտացող ցուցարարները, ո՛չ հեռատեսիլային կայաններու իմաստուն-չիմաստուն տեսաբանները, ո՛չ ալ խօսափողներու առջեւէն չհեռացող բազմագոյն էսթեպլիշմընթներու աստղերը: Այս մանուկ վիրթուոզները ազգի վերականգնման եւ տեւականացման անեղծ ուժականութիւնն էին, այնքա՜ն տարբեր եւ այնքա՜ն հեռու հայկական ընկերութիւնը կրծող էսթեպլիշմընթային փառքի, աթոռ-աթոռակի, պատկերի եւ ընչաքաղցութեան ախտէն:
Ելքին տեսայ օփերայի երգիչի մանրանկար տասներեք տարեկան տաղանդաւոր մանչուկը: Անոր ըսի, «Ապրի՛ս» եւ աւելցուցի, «Եթէ ծնողքդ անգամ երկրէն հեռանան, դուն մի՛ հետեւիր իրենց»… Ծնողքը լսեցին եւ ըսին. «Մենք չենք երթար այստեղէն»…
Վերադարձիս, մենախօսելու պէս, զրոյց սկսայ Յովհաննէս Թումանեանի հետ` միամտօրէն հաւատալով, որ էսթեպլիշմընթն ալ նոյնը կ՛ընէ, անոր 150-ամեակին առիթով բարձրախօսներու առջեւ շորորալէ տարբեր մօտեցումով, Հայաստան եւ սփիւռքներ, «պարզ հասկանալու» ազնիւ արկածախնդրութեան տրուելով, սաւառնելով ներկայի եւ ժամանակի վրայ: Արդարեւ, մեր եսերուն եւ մոլորակը վարարող նիւթապաշտութեան անձնատուր, կարծէք, անկարող դարձած ենք պարզ հասկանալու, որ եկած է ժամանակը ներհմուտ լինելու, ինչպէս ըսած է իմաստուն Թումանեան:
Բայց անէծքի պէս կը շարունակուի էսթեպլիշմընթի թեր-դէմ շրջանակին մէջ աթոռ-աթոռակ գրաւելու ինքնանպատակ արշաւը, այս` Հայաստան եւ սփիւռք(ներ): Ո՛չ ազգն է նպատակ, ո՛չ ալ մշակոյթը, այլ` դիրքը, իշխանութիւնը, երեւելիապաշտութիւնը: Արեւուն տակ տեղ մը ունենալու ցանկութիւնը յաճախ մոռացութեան կու տայ արժէք եւ բարոյական, որ եթէ չէ յանգած դատարկութեան, հոն պիտի հասնի, քանի որ աղմկարարութիւն եւ դրամ, անտեսելով ներհմուտը եւ պարզ հասկանալու իմաստութիւնը, դարձած են իրաւունքի եւ իշխանութեան հանդէս:
Պատմութենէն փշրանքներ եւ մշակոյթի գործիչի անուն լսած ըլլալ, կարծէք, բաւարար դարձած են քաղաքականութիւն խաղալու եւ բանգէտի փետուրներով զարդարուելու, որպէսզի կարեւորութիւն ունենանք, բեմ ունենանք: Խանգարուած է գիտակցութեան ենթահողը, եւ զարմանալի չէ, որ կանոն դարձած են տեղատուութիւններն ու նահանջները:
Թումանեան ըսած է. «Այժմ գալիս է ժամանակը` նրանց էութեանը ներհմուտ լինելու, նրանց լեզուն հասկանալու»: Կը խորհիմ, որ այսօր է այդ ժամանակը, եւ վաղը ուշ կրնայ ըլլալ: Այդ «լեզուն հասկանալու» համար պէտք է անոնց մօտենալ` առանց աչքի կապանքներու, ունենալով գալիքի ըմբռնումը, առանց խրելու անցելապաշտութեան եւ կարգախօսներու մէջ, որոնք հետեւանքներն են խորքի եւ առաքինութեան պակասի: Խորքը մարդու եւ ազգի պատկանելիութեան գիտակցութիւնն է, իսկ առաքինութիւնը` եսի գերանցումը, առաքինութիւն` միշտ հռոմէական իմաստով, հոգիի ուժ, virtus:
«Պարզ հասկանալու ժամանակը»…
Իսկ ի՞նչ բան է այդ «հասկանալ»-ը, ի՞նչ բան, ինչպէ՞ս:
Յովհաննէս Թումանեան կը խօսի հոգեվերլուծողի պէս: Ուշադրութեամբ պէտք է լսել. «Մինչեւ այժմ նրանք խօսել են մեր սրտի հետ, եւ մենք սիրել ենք զգացումով, անխտիր, յախուռն, առանց հասկանալու, թէ ի՛նչ ենք սիրում եւ ինչո՛ւ», այսինքն` հայը, հայերը այդպէս եղած են: Իսկ դար մը առաջ, երբ Հայաստանը սոսկ աշխարհագրական բացատրութիւն էր, Թումանեան հասկցած էր, որ «մեր գրականութիւնը, մեր պատմութիւնը, մեր յիշատակարանները» ոչ թէ պէտք է սիրել, այլ` «հասկանալ»: Հասկնալ խորքը, ինք կը գործածէ «ներհմուտ» բառը, որ աւելին է գիտութենէն:
Ազգի առաջնորդութեան կոչուած էսթեպլիշմընթները, Հայաստան եւ սփիւռքներ, «ներհմուտ» վերաբերում ունի՞ն մեր գրականութեան, մեր պատմութեան եւ յիշատակարաններուն հանդէպ: Էսթեպլիշմընթը իրաւունք չունի անոնց վերաբերելու, ինչպէս այդ կ՛ընէ զանոնք չարաշահելով եւ շոուի (show) վերածելով, ուրիշի գրածով բեմ բարձրանալով, խաբելու համար հանրութիւնը: Իսկ այս կարգի կեղծիքով վերականգնում կարելի չէ իրականացնել: Գիտակից հանրութիւնը, մասնաւորաբար` մտաւորականութիւնը, լուռ պէտք չէ մնայ, պէտք չէ մնար: Չորրորդ իշխանութիւն կոչուած մամուլը, եթէ չէ ստրկացուած, դիմակազերծ պէտք է ընէ ամէն կարգի եսի ծառայող կեղծիք: Այսինքն այլեւս չենք հասկնար մեր գրականութեան, պատմութեան եւ յիշատակարաններու լեզուն: Եթէ, հետեւելով Թումանեանի, ուզենք եւ կարենանք «հասկանալ» անոնց լեզուն, մեր կեանքը իրապէս կը փոխուի:
Ըլլալու համար հայրենատէր եւ ազգատէր, ոչ միայն հայասէր:
Ինչե՜ր կրնանք հասկնալ եւ սորվիլ, եթէ «հասկանալ»-ու ատակ ըլլանք, այդ ճիգը ընենք:
Երբեմն կը յիշեմ Յակոբ Օշականի դառն իմաստութիւնը, երբ ակնարկելով քարերու վրայ գրուած անուններով անմահանալու մասին` ըսած է. «Մագաղաթը աւելի կ՛ապրի, քան` մարմարը», այսինքն` ինքնութիւն խտացնող գիրը, գիրքը, գրականութիւնը: Այսօր կարդացի, որ հայաքաղաք դարձած Կլենտէյլի մէջ գրախանութ մը կը փակուի: Ինչպէ՞ս պիտի չփակուի, երբ գիրքերը կը տպուին գրողին կամ անոր շրջապատին հաճոյք պատճառելու համար: Միշտ կարդացէ՛ք այն էջը, ուր գրուած կ՛ըլլայ տպաքանակը:
Հայաստան պէտք է գալ եւ քիչ մըն ալ շրջիլ` մտահոգուելու համար: Երեւանը զբօսաշրջիկին հպարտութիւն կը ներշնչէ, բայց հայը պէտք է մտահոգէ, երբ ան մեծ քաղաքը կը զետեղէ երկրի քարտէսին վրայ եւ բաղդատութիւններ կ՛ընէ: Եւ ինչպէս կրկին չյիշեմ Ի. դարու հայ ազգային իրաւութեամբ գրողը` Վիգէն Խեչումեան, որ ըսած է` «Մի քաղաքով` ի՛նչ երկիր, դու միաւորիր ամբողջը»: Հայաստան այսօր միաքաղաք երկիր է, եւ գալիք սերունդները պիտի տեսնեն, որ համաշխարհայնացման եռուզեռի պատճառով Հայաստան պիտի գան եւ բնակութիւն հաստատեն այլացեղ մարդիկ` օր մը Հայաստանը դարձնելու համար այլ:
Եթէ մենք ամբողջը միաւորելու համար հայաբնակ չդարձնենք Հայաստանի իւրաքանչիւր թիզ հողը:
Մտածումս կ՛երթայ նոյն Վիգէն Խեչումեանի իմաստութեան, զոր պէտք է «հասկանալ»: Ան ըսած է. «Օտարի դրանը քեզ կը կոչեն հիւր, որպէսզի չասեն ծառայ»: Սփիւռք(ներ)ի միլիոնները «կը հասկանա՞ն» ինչ որ ըսած է գրականութիւնը, «կը հասկանա՞ն» արտագաղթողները, արտագաղթածները եւ արտագաղթի թեկնածուները: «Կը հասկանա՞ն» որ Կլենտէյլը եւ Շանկհայը, Լիբանանը եւ Ֆրանսան, Ռուսիան եւ Աւստրալիան հայրենիք չեն: Անոնք հիւրանոց են, մինչեւ որ պատշաճինք, մերուինք եւ նոր հայրենիքի մաս կազմենք: Հայաստանէն արտագաղթող հայ մայր մը օդանաւին մէջ իր աղջնակին կ՛ըսէր` «Քեզ քու նոր հայրենիքդ կը տանիմ»…
Ի՞նչ ընել եւ ինչպէ՞ս, որպէսզի մեր տասը միլիոնը աշակերտէ Յովհաննէս Թումանեանի: Կարդալ կրկին` «ներհմուտ» ըլլալու եւ «հասկանալ»-ու ճիգով, հարիւր տարիներու վրայէն անցնելով մեզմէ իւրաքանչիւրին ուղղուած խօսքը, որպէսզի կասեցնենք «ծագումով հայ» ըլլալու նահանջականութիւնը.
«Պարզ հասկանալ մեր երկիրը, մեր ժողովուրդը, մեր գրականութիւնը, մեր պատմութիւնը ու մեր յիշատակարանները: Մինչեւ այժմ նրանք խօսել են մեր սրտի հետ, եւ մենք սիրել ենք զգացումով, անխտիր, յախուռն, առանց հասկանալու, թէ ի՛նչ ենք սիրում եւ ինչո՛ւ: Այժմ գալիս է ժամանակը` նրանց էութեանը ներհմուտ լինելու, նրանց լեզուն հասկանալու»:
«Հասկանալ» գրականութիւնը, որ լեզու է, պատմութիւնը` առանց որուն քաղաքականութիւնը նպարավաճառութիւն է, յիշատակարաններն ալ զբօսաշրջիկները զուարճացնելու կոչուած գեղօրներ չեն:
Նրանց էութեանը ներհմուտ լինել, նրանց լեզուն հասկանալ…