Գետնաքարշ Գործնապաշտութենէ, Յուզող Ճառերէ եւ «Տուրիզմ»է Անդին

Յ. Պալեան

Գետնաքարշ գործնապաշտութիւնը բաց դուռն է չարաշահումներու, կողոպուտի, դիրքապաշտութեան, փառասիրութեան եւ ամէն տեսակ բարոյական անկումներու: Ոչ միայն նիւթական: Ան արժէքներու անգիտացման աղբիւսին վրայ կ’աճի:

Ախտեր՝ որոնք կային երէկ, կան այսօր: Երեւոյթին անդրադարձողներ եղած են անցեալին: Կան նաեւ այսօր: Բայց ազնիւ մտաւորականի խօսքը ե՞րբ լսուած է: Իշխանութիւն, փառասիրութիւն, «դրամի միջազգային կայսերապաշտութիւն» (միշտ յիշել Հռոմի քահանայապետի խօսքը) երբեք հաշտ չեն ենթացած ազնիւին եւ արժէքին հետ:

Հակառակ համատարած ընչաքաղցութեան եւ պատեհապաշտութեան, ոչ միայն հայկական, ընդդէմ անոնց, պէտք է խօսիլ: Այս խօսելու անհրաժեշտութիւնը պարտականութիւնն է առաջնորդութեան կոչուածներուն, մտաւորականներուն, գրողներուն: Մեր ժողովուրդի պարագային, զուարճութենէ, զուարճացնողէ, կարգախօսէ եւ ծէսերէ անդին գտնուող հիմնահարցերու մասին պէտք է խօսիլ, այդ խօսքը հասցնել իւրաքանչիւրին իր յարկին տակ, չգոհանալ «ընտրանի»ով եւ մենք ու մերոնքով, զանոնք դարձնել մնայուն մտահոգութիւն եւ առաջադրանք, ոչ միայն շաբաթավերջի ձանձրոյթ փարատելու կոչուած զբաղում:

Պէտք է խօսիլ կրկնելով: Ազգի մը հիմնահարցերը նորոյթի շապիկ կամ փէշ չեն, ոչ ալ զգայացունց լուր՝ պահ մը մեզ թմբիրէ դուրս բերելու համար: Չլսուող խօսքը չլսուած է, այսինքն՝ փուչիկ: Այս մասին աւելի քան դար մը առաջ գրած եւ խօսած է բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեան, որուն «Անուշ»ը կը սիրենք լսել, բայց լաւ կ’ըլլայ, որ երբեմն ալ լսենք անոր իմաստութիւնը: Ի՞նչ ըսած է Յովհաննէս Թումանեան.

«…խօսքի ընդունակ մարդիկ պէտք է խօսեն մեր ժողովրդի, մեր երիտասասարդութեան, մեր ինտելիգենցիայի հետ: Խօսեն՝ ոչ թէ ճառեր նրանց զգացմունքները յուզելու համար (ընդգծ. Յ.Պ.), այլ խաղաղ, օբյեկտիւ, գիտական, քննադատական լուրջ վերլուծումներով ու խորասուզումներով տանեն դէպի ազգային պայծառ ինքնաճանաչողութիւնը (ընդգծ. Յ.Պ.) եւ ընդհանուր զարգացման ընդարձակ հորիզոններ բաց անեն» (Գրական երեկոներ, 1916):

1916-ին պետութիւն չունէինք, Հայաստան կոչուած տարածքը սոսկ աշխարհագրական բացատրութիւն մըն էր, ռուսական նահանգ մը, պատերազմի մէջ էր, եղեռնէն ճողոպրած բազմութիւններ եւ որբեր ապաստանած էին այդ հողին վրայ: Յովհաննէս Թումանեան կը տեսնէր այդ բոլորը, բայց փոխանակ աւուր պատշաճի եւ կրկնութեան նմանող եւ յաճախ բեմէն վար չիջնող խօսքի, կը դնէ հիմնական հարցը.Խաղաղ, օբյեկտիւ, գիտական, քննադատական լուրջ վերլուծումներով եւ խորասուզումներով (ժողովուրդը) տանեն դէպի ազգային պայծառ ինքնաճանաչողութիւնը… Այսօր աւելի քան երէկ, աւելի քան երբեք, մեր առջեւ է Յովհաննէս Թումանեանի դրած հարցը:

Ազգային պայծառ ինքնաճանաչողութիւն…

Այս ինքնաճանաչողութիւնը ոչ աչքերու գոյն է, ոչ ընտանեկան անուն, ոչ անցեալի եւ ներկայի անհատական փառք, այլ՝ ինքնութեան գիտակցութիւն, ժամանակի գիծին վրայ պատմութիւն կրող շարունակութիւն-ինքնութիւն, ոչ ըստ պահու թաքնուող եւ գոյն փոխողքամէլէոն, գետնառիւծ:

Խօսքը կը վերաբերի ԺՈՂՈՎՈՒՐԴին, ոչ միայն գիտակից բջիջներու, ոչ միայն համայնքային եւ շահախնդրուած շրջանակներու, ոչ ալ դատարակ սնապարծութիւն շոյող հաճոյախօսութիւններու:

Այսօր կա՞յ ազգային պայծառ ինքնաճանաչողութիւն ունեցող զանգուած… Զանգուա՛ծ, ոչ անհատներ եւ ինքնագոհ բջիջներ:

Ի՞նչ է անոր բովանդակութիւնը, ի՞նչ բանի համար: Անվարան պէտք է հարց տալ, թէ այդ ինքնաճանաչողութիւնը մեր ժողովուրդի ո՞ր տոկոսը ունի, Հայաստան եւ սփիւռք(ներ): Եթէ յաջողած ըլլայինք այդ ինքնաճանաչողութիւնը դարձնել հասարակաց, Հայաստանէն արտագաղթ տեղի չէր ունենար, սփիւռք(ներ)էն հայրենադարձութիւն տեղի կ’ունենար: Հիմնահարցերը հասկնալ, սահմանել, լուծում առաջադրել եւ գործադրել յստակացումներով, Յովկհաննէս Թումանեան կ’ըսէ՝ «օբյեկտիւ», «գիտական» մօտեցման, առանց խեղդուելու բարձրախօսներու աղմուկին մէջ: Յուզիչ եւ յուզող ճառերը սոսկ ծխածածկոյթ են, կ’ապրին այնքան որ կ’ապրի վարդը, ինչպէս կ’ըսէ ֆրանսացի բանաստեղծը, «վարդ էր, ապրեցաւ այնքան որ կ’ապրի վարդը, առաւօտեան մը տեւողութեամբ»:

Առանց ազգային պայծառ ինքնաճանաչողութիւն, բախտաւոր պարագային, այն ալ ժամանակաւոր, կը մնան ընտանեկան յիշատակներով ապրող համայնքներ, լճանալով «ծագումով հայ»ու վիճակին մէջ, որ ժամանակ մըն ալ կը տեւէ որպէս հայասէր-բարեսէր եւ զգացումով հայ զբօսաշրջիկ:

Ոմանք կը դժգոհին այս տեսակ խնդիրներու արծարծումէն, աւելցնելով, որ անոնք իրապաշտ չեն: Եթէ ազգովին պահած ըլլայինք ազգային պայծառ ինքնաճանաչողութիւն, ի հարկէ պիտի չխօսուէր անոնց մասին: Այս ինքնաճանչողութիւնը կը մշակուի բանիւ եւ գործով, մեզի պէս վտանգուած ժողովուրդի պարագային՝ տեւաբար խօսելով եւ կրկնելով, ինքնուրացման առջեւ թումբ կանգնելու համար:

Ինքնաճանաչողութիւնը պէտք է յուշէ հայրենատիրութիւն եւ վերադարձ, անոնցմով ինքնիրականացում՝ որպէս մարդ: Ազգի իրաւ անդամը զբօսաշրջիկ չէ, իր ինքնութեան եւ անոր անշրջանցելի կռուան հող-հայրենիքին տէրն է ու ծառան: Այս մասին, կրկին աւելի քան դար մը առաջ, Յովհաննէս Թումանեան ըսած է.

«… դուք որ գնում էք Հայաստան, նրան օգնելու, իմացէք, որ էնտեղ ցուրտ կայ, սով կայ, եւ շատ ուրիշ նեղութիւններ: Եթէ դուք էդ դժուարութիւնները, դառնութիւնները զգացիք, չէք հասնելու ձեր նպատակին եւ չէք փրկելու նրան: Պէտք է այդ դառնութիւնները չզգաք ու դրանցից չյաղթուէք, միայն էն ժամանակ դուք կը յաղթէք» (Բարի երթի խօսք,1916):

Հայաստանէն եկող-գացող ղեկավարները, արուեստագէտները, գրողները, սփիւռք(ներ)ի մտաւորականները, Հայաստանէն արտագաղթող եւ հռչակի ետեւէ վազող արուեստագէտները, ինչո՞ւ չեն լսեր եւ չեն կրկներ Յովհաննէս Թումանեանի սրտագին խօսքը, ի գին ձանձրացնելու, անհանգստացնելու եւ յոգնեցնելու: Այս խօսքը հայու ականջին տարբեր հնչեղութիւն պէտք է ունենայ: Իսկ ի՞նչ կ’ըսէ կենսափորձը. մեր ժողովուրդը իր ականջները խցած, աշխարհակալի պէս կ’արշաւէ հինգ ցամաքամասերու վրայ, բացի իր հայրենիքէն, ինչպէս ոմանք անվարան կ’ըսեն, իրենց զաւակները տանելով «նոր հայրենիքներ»:

Այս մասին բաւաւար չափով չենք խօսիր:  «Խօսքի ընդունակ մարդիկ պէտք է խօսեն մեր ժողովրդի, մեր երիտասասարդութեան, մեր ինտելիգենցիայի հետ», ինքնութեան եւ իրաւ արժէքներու մասին: Խօսիլ ամեակներու եւ յոբելեաններու առիթով, անցեալի փառքով համեմելու համար գորշ ներկան, ամրան գիշերներուն անտառին մէջ լսուող եւ շարունակուող ճպուռի երգ է, անցեալի փայլը չի վերածեր ներկայի յանձնառութեան առաջնորդող ինքնաճանաչողութեան:

Այս ինքնաճանաչողութեան հիմնական միջոց է, լուսաւոր ճանապարհ է, հայոց լեզուն: Այս մասին ալ Յովհաննէս Թումանեան անսեթեւեթ պատգամ ունի: Դարու հիւանդութիւն է այն ոչինչ նշանակող միտքը, որ հայ ըլլալու եւ Հայաստանի ծառայելու համար լեզուն պայման չէ: Ինչպէս ասկէ առաջ ըսած եմ, գիտակցութեան գալու համար հայերէնը պայման չէ, բայց իրաւ յանձնառութեան եւ ինքնաճանաչողութեան համար լեզուն ազգի եւ ազգի անդամի դիմագիծ կերտող արժէհամակարգ է: Զանազան բնոյթի ճապկումները սեթեւեթեալ ինքնախաբէութիւն եւ ինքնարդարացումներ են:

Կը լսեն՞նք, կամ զանգուածները կը բերենք լսելու Յովհաննէս Թումանեանի անսեթեւեթ խօսքը, թէ՝ մենք կը խօսինք եւ մենք կը լսենք, կը լսեն արդէն գիտցողները, ինչպէս, օրինակ թերթի ընթերցողները: Հարց է, թէ  ինչպէս պիտի լսեն հայկական լրատուամիջոցներէն հեռու եղողները, հայ գիր-գրականութեան անհաղորդ մնացողները, սրահներէն բացակայ եղողները:

«Լեզուն է ամէն մի ժողովրդի ազգային գոյութեան ու էութեան ամենախոշոր փաստը, ինքնուրոյնութեան ու հանճարի ամենախոշոր դրոշմը, պատմութեան ու հեռաւոր անցեալի(ընդգծ. Յ.Պ.) կախարդական բանալին, հոգեկան  կարողութիւնների ամենաճոխ գանձարանը, հոգին ու հոգեբանութիւնը» (Հայոց գրական լեզուի խնդիրը, 1916)): Այս գաղափարը, նոյնիսկ եթէ ոմանց կրկնութիւն եւ ձանձրացուցիչ կը թուի, պէտք է ըսել, հասցնել իւրաքանչիւրին: Այս ազգապահպանման գաղափարը համազգային համոզո՞ւմ եւ յանձնառութի՞ւն է: Մեծ գիտնական ըլլալու կարիք չկայ բացասական պատասխան տալու համար, հայրենատիրութիւն, հայրենադարձութիւն, լեզուի տիրութիւն ազգի ո՞ր տոկոսին համար գոյութենական խնդիր են:

Ի՞նչ պէտք է ընել եւ չենք յաջողիր ընել այդ գոյութենական խնդրով յանձնառութեան բերելու համար ազգը, առանց մենք մեզ խաբելու մեր դիմաց դնելու հետզհետէ փոքրացող փոքրամասնութիւններու եւ բացառութիւններու պատկերը, զայն շփոթելով ազգին հետ:

Հայածնունդներու անհատական յաջողութիւնը կ’ուրախացնէ, բայց անբաւարար է, ի՞նչ պէտք է ընել, որ այդ յաջողութիւնները դառնան ազգային հարստութիւն, ինքնութեան, տոկալու եւ տեւելու ներուժ:

Պէտք է խօսիլ երիտասարդութեան, առանց անոր դեդեւացումները հասկնալ ձեւացնելու ամբոխավարական որձեւէգ վերաբերումներով, եւ երբեմն ալ օրինակելի համարելու, կորած ջաղացքին չախչախի ձայնով ուրախանալու: Պէտք է խօսիլ հայածնունդ մտաւորականութեան, որպէսզի ան դառնայ յանձառու հայ մտաւորականութիւն:

Խօսիլ՝ հետեւելով Յովհաննէս Թումանեանի հզօր իմաստութեան, հասնելու համարազգային պայծառ ինքնաճանաչողութեան, առանց ոտքի քնացնող ճառերու եւ շահախնդրուած մարդորսական մրցակցութիւններու:

Ազգ չի վերականգնիր թուքով կպցրած կիսամիջոցներով: Այս պէտք է հասկնանճառախօսողները, իրենց յանձնառուի օրինակը կարեւոր է, որպէսզի հասկնան նաեւ լսողները, հասնելու համար նաեւ չլսողներու զանգուածին, որպէսզի հայրենալքումը եւ վերադարձի մերժումը իմաստութիւն եւ գործնապաշտութիւնը չհամարուին, վասն «լաւ ապրելու իրաւունքի»:

Այս է ազգային պայծառ ինքնաճանաչողութեան դարպասը:

Այս էջերն ալ կրնանք համարել սրտագին զրոյց՝ դար մը առաջ ապրած եւ խօսած հայ բանաստեղծին հետ, որ դրամատան մէջ պահ դրուած հարստութիւն չունէր, չունէր սաւանանման վկայականներ:

Ան ազգի անդամ հայրենատէր էր: