Զարթի՛ր, Լաօ՛… Ծննդեան 90-Ամեակ Մուշեղ Գալշոյեանի․ Մովսէս Ծիրանի

«Կարմրել են ծաղիկ ու սեզ քո արեան տաք շողքից
Պառկել ես դու ֆիտայու պէս հրացանը կողքիդ…»
ՎԱՀԱԳՆ ԴԱՒԹԵԱՆ

Երեւան, Բաղրամեան փող. Հոկտեմբեր1980

Սիրելի՛ ընթերցող,

Համաձայն մեր ընկերական աւանդութեան, այդ օր եւս հաւաքուած էինք Վարուժան Խըտշեանի բնակարանը` ըմբոշխնելու համար նախորդ շաբաթուան մեր որսորդական արշաւին արդիւնքը: Ունէինք քանատահայ գաղափարակից հիւրեր` Լեւոն եւ Սիմոն Հասրճեան եղբայրները, Գալուստ Պապեանը ու երկու կիներ` Սօսի եւ Սոնա Յովհաննիսեանները: Բացի Վարուժան Խըտշեանէն, Մարտիկ Պոյաճեանէն ու Ժան Ֆարրայէն` ներկայ էին նաեւ Սօս Սարգսեանը, Մուշեղ Գալշոյեանն ու այդ օրերու ընկերուհիս` դերասանուհի Յասմիկ Տէր Կարապետեանը: Զրոյցը կ՛ընթանար քանատահայութեան, գրականութեան եւ ապա, մի՛ զարմանաք, եթէ ըսեմ, որսորդութեան ու զէնքի կարեւորութեան շուրջ: Սօսը փորձեց եզրակացնել.

– Որսորդը պատրաստ զինուոր է…

Իսկ Մուշեղը տեղեկացուց.

– Ես նոր հրացան եմ առել, ոչ թէ նրա համար, որ որսորդութիւնը շատ եմ սիրում, այլ նրա համար, որ  կրակել սովորեմ: Իւրաքանչիւր հայ տղամարդ պէտք է, որ իր զէնքը ունենայ… ու կրակել իմանայ:

Իբրեւ համաձայնութեան նշան ու գնահատանք Մուշեղի խօսքին` քանատահայ տղաքը  սկսան «Զարթի՛ր, լաօ՛» երգը երգել… Կարծես թէ Մուշեղը այդ երգին կը սպասէր, շտկուեցաւ, սիկարեթը մարեց ու խանդավառուած` ինքն ալ միացաւ խմբերգին: Ապա երգի աւարտին բաժակը բարձրացնելով` ըսաւ.

– Ուրախ եմ, որ մինչեւ իսկ Քանատայում էլ են երգում «Զարթի՛ր, լաօ՛ մըռնիմ քզի»: Ես եմ յայտնաբերել ու տարածել այս երգը… Աղջկերք, տղերք, ուրախ եմ նաեւ նրա համար, որ այսօր ես եւ Սօսը ժամադրուել էինք մեթրոյի մօտ: Մեթրօ կառուցելն էլ քաջութիւն է: Եկէք` խմենք հայ բազկի ուժի կենացը, որ կռուի ժամանակ այն օգտագործի թշնամու դէմ, իսկ խաղաղ ժամանակ էլ հայրենիքը շէնացնի:

Սօսը իր հերթին խանդավառուելով` առաջարկեց.

– Մուշե՛ղ ջան, ուրեմն հէնց վաղը գնում ենք որսի, քանի հրացան ունես արդէն, դու էլ կը գաս մեզ հետ… Եղէգնաձոր:

Մուշեղը բացատրեց, որ ինք արդէն իսկ խօսք տուած է ընկերներուն, որ երթան Կաթնաղբիւրի մօտերքը` հրացանը փորձելու… միաժամանակ  խոստացաւ, որ միւս կիրակի կը միանայ մեզի Սեւանի հանդիպակաց կողմը, Գեղամայ լեռներուն վրայ` վայրի աղաւնի եւ կաքաւ որսալու:

Յաջորդ օրը մենք` Վարուժան Խտըշեանը, Պօղոս Գասապեանը, Մարտիկ Պոյաճեանը, ինչպէս նաեւ Սօս Սարգսեանն ու Ռազմիկ Դաւոյեանը մեկնեցանք Եղէգնաձոր: Միւս օրը երեկոյեան վերադարձանք ու որոշեցինք, որ չորեքշաբթի գիշեր դարձեալ հաւաքուինք Վարուժանի մօտ, աւելի շատ հիւրերով, որովհետեւ առատ որս բերած էինք մեզի հետ: Այդ օր ներկայ պիտի ըլլային գեղանկարիչներ` Յակոբ Յակոբեանն ու Արտաշէս Յունանեանը, գրողներ` Մուշեղ Գալշոյեանն ու Ռազմիկ Դաւոյեանը, դերասաններ` Լեւոն Թուխիկեանն ու Գուժ Մանուկեանը, դերասանուհիներ` Թամար Յովհաննիսեանն ու Յասմիկ Տէր Կարապետեանը,  երաժիշտներ` Գէորգ Յունանեանն ու Ռուբէն Հախվերդեանը  եւ այլն: Ի դէպ, Գէորգը միշտ ջութակով կու գար, երբ հայրը` Արտաշէսը երգէր,  ինք կը նուագակցէր անոր: Իսկ Ռուբիկը, թէեւ այն ատեն ճանչցուած չէր իբրեւ երգիչ (մասնագիտութեամբ բեմադրիչ էր)  կիթառով կու  գար ու տեղւոյն վրայ երգեր կը յօրինէր ու կ՛երգէր: Եթէ յաջորդող օրերուն իրմէ խնդրէինք նոյն երգը անգամ մը եւս երգէր, չէր յիշեր… Այնպէս որ, այդ չարաբաստիկ չորեքշաբթին նախապատրաստուած էինք լաւ քէֆ ընելու: Ես պարտականութիւն ունէի յիշեցնել քանի մը հոգիի, որոնց շարքին նաեւ` Սօսին ու Մուշեղին: Երբ Սօսին զանգեցի, ընկալուչը անոր դուստրը` Անուշիկը վերցուց եւ ըսաւ.

– Հայրս Թալինում է, Մուշեղի մօտ…

Զարմացած` ըսի.

– Բայց, Անուշի՛կ, այսօր մեր մօտ պիտի գային, ի՞նչ գործ ունեն Թալինում…

Անուշիկը իմ զարմանքիս վրայ աւելի զարմացած` ըսաւ.

– Լուր չունե՞ս, Մուշեղը արկածի պատճառով վիրաւորուել է… այժմ հիւանդանոցում է գտնւում…

Ես… լռեցի, Անուշիկը շարունակեց.

– Որսորդական հրացանով ինքն իրեն է խփել… կիրակի օր…

Անմիջապէս շտապեցի մեր հաւաքավայրը` Բաղրամեանի վրայ… ներս մտայ, ընկերներէս` Վարուժը երկու ձեռքով խմիչքի պարապ բաժակը կը տրորէր, Պօղոսը շրթները կը կրծոտէր ու  բռունցքը սեղմած` հայեացքը սեւեռած էր պատուհանէն դուրս…  Մարտիկն ու Ժանոն մռայլ հայեացքով իրարու նայեցան, Ժանոն հարցուց.

– Լուր ունի՞ս…

Առանց պատասխանի սպասելու` ըսի.

– Այո՛, լուր ունիմ:

– Ո՛չ, լուր չունիս,- շեշտեց Մարտիկը,- Անուշիկը նոր հեռաձայնեց եւ ամէն բան չէ ըսած քեզի…

… Առաստաղը սկսաւ պտտիլ ու կարծես թէ փուլ պիտի գար… ակամայ անկողնին նստայ… Պօղոսը ջուր բերաւ… լռութիւնը երկար տեւեց, ու պահը խիստ ճնշիչ դարձաւ… Ի վերջոյ ուժերս հաւաքեցի ու ըսի.

– Չէ՞ք կարծեր, թէ հարկաւոր է Կաթնաղբիւր մեկնիլ:

Պօղոսը ընդմիջեց.

– Արդէն անիմաստ է… հոս պիտի բերեն:

Ամէն ինչ անսպասելի էր ու ահաւոր… Վարուժը հայեացքով օղին ցոյց տուաւ… Պօղոսը շիշը երկարեց Վարուժին, իսկ Մարտիկն ու Ժանոն խոհանոց մտան սուրճ պատրաստելու… Կացութիւնը այնքան լարուած էր ու ճնշիչ, որ կարծէք թէ օղին անհրաժեշտ կը թուէր ըլլալ… այդ պահուն: Մինչ մենք իրարու երես կը նայէինք… շուարած… յանկարծ Յունանեանն ու Գէորգը ուրախ-զուարթ ներս մտան ջութակի հետ միասին… երբ ուզեցին իմանալ մեր ամպամած հայեացքներուն պատճառը, Մարտիկը ամենայն դաժանութեամբ ճշմարտութիւնը ըսաւ… Արտաշէսը կարծես շանթահար եղաւ…

Նոյն գիշերն իսկ հետեւեալ ձեւով տարածուեցաւ Մուշեղի մահուան գոյժը:

Կիրակի առաւօտ, երբ մենք մեկնած էինք արդէն Եղէգնաձոր, Մուշեղի ընկերները կանուխ առաւօտեան կու գան զինք որսի տանելու, սակայն ան կ՛ըսէ.

– Վատ երազ եմ տեսել… եղբօրս տունը վառւում էր… Ուզում եմ Թալին գնալ նրա մօտ:

Կ՛երթան Թալին ու կը տեսնեն, որ եղբօրը հետ ամէն ինչ բնական է ու հանգիստ: Խորոված կը պատրաստեն ու կ՛ուրախանան… Ճաշէն ետք գիւղէն դուրս կ՛ելլեն ու  հրացանը փորձելէ ետք, ծառի մը շուքին կը տեղաւորուին` հանգստանալու: Մուշեղը` նստած քարի մը, հրացանը քովը կը դնէ ու սիկարեթ մը կը վառէ: Ծխելէ ետք, երբ ոտքի պիտի ելլէ, հրացանը կը վերցնէ խողովակը իր կողմը դարձուցած… Պատահաբար չարաբաստիկ ճիւղ մը մտած կ՛ըլլայ ձգանին արանքը ու քաշելու ատեն զէնքը կը պայթի ու փամփուշտին գնդակները ամբողջութեամբ կը լեցուին ձախ կուրծքին…

Երկու օր Թալինի հիւանդանոցը մնալէ ետք ներքին արիւնահոսութեան պատճառով կը մահանայ… Սօսը երբ եկաւ ու պատմեց եղելութիւնը, ինք եւս հաւատացած էր այս խորհրդաւոր ու անհեթեթ պատմութեան:

Յուղարկաւորութեան օրը Գրողներու միութեան տունն էինք: Մուշեղը ներսը հանգիստ կը ննջէր: Ինծի թուեցաւ, թէ այդ պահուն ամբողջ հայ ժողովուրդը հոն էր: Ի՛նչ մեղքս պահեմ, ներս մտնելու «քաջութիւնը» չունեցայ: Երբ դրան դիմաց շուարած կը մտածէի` երթա՞մ Կաթնաղբիւր, թէ՞ ոչ, յանկարծ դիմացէն Թամարը (Յովհաննիսեան) մօտեցաւ, խոնաւ ու միաժամանակ զայրալից աչքերով փաթթուեցաւ ինծի ու ըսաւ.

– Մովսէ՛ս ջան, գնանք Կաթնաղբիւր ու մի լա՜ւ լացենք, սիրտս լացել է ուզում:

– Բայց, Թամա՛ր, երէկ գիշեր ձեր տանը հօրդ (Հրաչեայ Յովհաննիսեանի), Յարութի (Մովսիսեան) եւ Յասմիկի (Տէր Կարապետեան) ներկայութեան ուզում էիր այստեղ գալ` տխրելու… իսկ հիմա պնդում ես, որ Կաթնաղբիւր գնանք լացելու համար:

– Այո…, Մովսէ՛ս ջան, այո՛, տխրելը միշտ կայ ու կայ, սիրտս լացել է ուզում… գնանք…

Գացինք… Ինքնաշարժներու շարանին սկիզբն ու վերջը չէր երեւեր: Ճանապարհին իւրաքանչիւր գիւղի մօտ, խճուղիի երկայնքին շրջանի աշակերտներն ու ժողովուրդը ծաղիկներով կը դիմաւորէին Մուշեղը` աւելի եւս շեշտելու ու խորացնելու յուղարկաւորներու վիշտը: Երբ գիւղին մօտեցանք, հեռուէն մեզ դիմաւորեց Մուշեղի ձայնը, որ գնահատականը կու տար Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» գիրքին, ուր կ՛եզրակացնէր. «Պայթող աղբիւրի հրաշքը հայ ֆիտայիներն էին»:

Շնորհիւ Թամարի «աներեսութեան» ու համարձակութեան, մենք, զիրար գրկած, բաւականին մօտիկ կանգնած էինք Մուշեղին:

Շռնդալից դամբանականներ խօսեցան կարգ մը գրողներ ու իր ընկերներէն ոմանք: Յատկանշական էին Վահագն Դաւթեանի արտասանած բանաստեղծութիւնն ու յատկապէս Սիլվա Կապուտիկեանի խիզախ ու գօտեպնդիչ խօսքը: Եթէ ուրիշներ Մուշեղի կողքին կը յիշէին նաեւ Սեւակն ու Մինասը, ապա Կապուտիկեանը չվարանեցաւ Մուշեղին դասելու Գէորգ Չաւուշի, Հրայր Դժոխքի, Մուրատի, Սերոբ Աղբիւրի, Փեթարա Մանուկի, Սպաղանաց Մակարի եւ այլոց շարքին: Երբ ցրուելու պահը մօտեցաւ ու առյաւէտ պիտի բաժնուէինք Մուշեղէն, յանկարծ չդիմացայ ու բարձրաձայն սկսայ հեկեկալ… Թամարը երկու ձեռքերով ցնցեց զիս ու արնակալած աչքերով ուղիղ աչքերուս նայելով` ըսաւ.

– Դու մուսալեռցի ես ու դաշնակցական… քեզ չի սազում լաց լինել: Ես կին եմ, ինձ սազում է: Դու տղամարդ ես… ուշքի՛ եկ ու ձենդ կտրի՛… ամօ՛թ է… տե՛ս` սասունցիք ո՞նց են ճանապարհում Մուշեղին…

Ես զգաստութեան եկայ, աչքերս սրբեցի, հարազատի նման գրկեցի Թամարը ու աւելցուցի.

– Դու ճիշդ ես, մեր պապերը ասում էին. «Հերոսներու գերեզմանին վրայ արցունք չեն թափում, այլ կ՛երդնուն` նրանց գործը շարունակել…»:

Հայ ֆիտայիներու հանդէպ սէր ու ակնածանք ունեցող իմ հաւատարի՛մ ընթերցող, Մուշեղը հողին յանձնեցինք ֆիտայիի նման` հրացանը կողքին:

* * *

Ամիսներ ետք, երբ մենք նստած էինք Վարուժի մօտ… դարձեալ օղիի բաժակին շուրջ, առիթէն օգտուելով` հարց տուի.

– Սօ՛ս ջան, երբ հիւանդանոց գնացիր, Մուշեղի վէրքը տեսա՞ր:

– Այո՛, ահաւոր էր…

– Բա՞ց վիճակում, թէ՞ փակ.

– Փակ, վիրակապը վրան` ամբողջութեամբ արիւնոտած: Չլինի՞, թէ դու էլ ես կասկածում…

– Սօ՛ս ջան, այստեղ մի անտրամաբանական հարց կայ, որ լուրջ կասկած է յարուցում դէպքի շուրջ:

– Ուշադիր լսում եմ…

– Նոյնիսկ եթէ Մուշեղը ձախ ձեռքով է վերցրել ու անխոհեմաբար դէպի իր կողմն է քաշել հրացանի փողը, ապա վէրքը պէտք է որ լինէր կեռասի հատիկի մը չափ փոքր, ոչ աւել: Իսկ եթէ վէրքը խնձորի մը չափ կամ աւել էր, ապա նշանակում է, որ առնուազն երկու կամ երեք մեթր հեռաւորութիւնից են կրակել իր վրայ:

– Վէրքը խնձորից էլ աւելի մեծ պիտի որ լինէր,- բժիշկն էր ասում: Բայց իր ընկերները հաւատում էին, որ եղածն արկած է… քո ասածով դա ծրագրուած սպանութի՞ւն է… բնաւ պիտի չուզէի, որ… դա այդպէս լինէր:

– Այո՛, բնաւ ցանկալի չէ, որ դա այդպէս լինէր, սակայն բոլորս էլ որսորդներ ենք եւ ինչ-որ չափով նաեւ` զէնքի մարդ: Այս հարցն արդէն իսկ քննարկել ենք ու եզրակացրել, որ դէպքի ներկայացուած ձեւը համոզիչ չէ: Մեր ունեցած զէնքի փորձառութիւնը դա է թելադրում…

– Դու համոզուա՞ծ ես, որ եղածը ծրագրուած սպանութիւն է:

– Ես համոզուած եմ, որ մեզի ներկայացուած պատմութիւնը խիստ կասկածելի է ու անհեթեթ, այնպէս` ինչպէս Սեւակի կամ Մինասի մահերը: Գուցէ իր ընկերներից մէկնումէկը սխալմամբ կրակել է իր վրայ, ու չեն ուզեցել բացայայտել… ճշմարտութիւնը:

– Գուցէ… դա էլ է տարբերակ, բայց դժուար թէ…

Իմ կասկածամի՛տ ընթերցող, արդար ըլլալու համար այն ատեն ես վստահ չէի, որ ատիկա ծրագրուած սպանութիւն է: Սակայն, երբ տարիներ ետք (2011-ին) զրոյց ունեցայ հայրենի յայտնի գեղանկարիչներէն Էդիկ Բերդեանի հետ ու հարց տուի իր ուսուցիչներուն մասին, ան առաջին հերթին յիշեց Վանիկ Համբարձումեանը ու ըսաւ.

– Հայրենասէր, խիզախ ու տաղանդաւոր արուեստագէտ էր, նա ինձ շատ էր օգնում դեռեւս երիտասարդ տարիքին, 1965-ին նրան էլ սպաննեցին ճիշդ այնպէս, ինչպէս` Մուշեղ Գալշոյեանին:

– Չեմ հասկանում:

– Այո՛, նրա համար էլ ասացին, որ ինքն իրան է խփել որսի հրացանով, եւ նոյն պատմութիւնն էին պատմում իր մասին: Իբր թէ հրացանի խողովակից բռնած դէպի իրան է քաշել, ու զէնքը պայթել է չարաբաստիկ շիւղի մը պատճառով: Եթէ Գալշոյեանը անփորձ էր, ապա Վանիկը վարպետ որսորդ էր, այդպիսի անխոհեմութիւն չէր անի: Այն ատեն մենք կասկածում էինք, ի հարկէ, սակայն, երբ Գալշոյեանի պատմութիւնը լսեցի, արդէն վստահ էի, որ երկուսն էլ յօրինուած են: Երբ Գալշոյեանի դէպքը պատահեց, ես ասում էի. «Մի՛ հաւատացէք, նրան էլ սպաննել են ճիշդ այնպէս, ինչպէս` Վանիկին»: Սակայն լսող չկար…

Սիրելի՛ ընթերցող, Բերդեանի տուած վկայութենէն ետք եզրակացութիւնը կը վստահիմ ձեր խելամիտ ու արդար դատողութեան:

* * *

Իսկ հիմա, իմ գրասէր ու բանիմա՛ց ընթերցող, ինծի վերապահուած չէ Գալշոյեանի գրականութիւնը գնահատել, վերլուծել ու մեկնաբանել: Զայն արդէն իսկ արժեւորած են մեր ամենայայտնի գրականագէտներն ու գրողները, ինչպէս` Վահէ Օշական, Համօ Սահեան, Ալ. Թոփչեան, Ն. Դիմաքսեան (Վազգէն Էթիեմեզեան), Հրանդ Թամրազեան, Պերճ Զէյթունցեան, Յակոբ Կարապենց, Հենրիկ Էդոյեան, Ալպերթ Կոստանդեան եւ դեռեւս շա՜տ շատեր: Ես անոնցմէ աւելի լաւ պիտի չկրնայի ներկայացնել ու գնահատել իր գրական վաստակը, որ տակաւին իր մասնագիտական ուսումնասիրողներուն կը սպասէ…  Սակայն թերի պիտի մնար այս յուշագրութիւնը, եթէ չներկայացնէի նաեւ իր «հոգեհանգստեան արարողութիւնը», որ կարծէք թէ իւրայատուկ խորհուրդ ու ոգեղէն իմաստ կը պարունակէ իր մէջ: Հակառակ անոր որ գրած ու որոշ առիթներով պատմած եմ այս դէպքը, սակայն իր շահեկանութեան համար չեմ վարանիր անգամ մը եւս հրատարակելու այն` որոշ յապաւումներով ու թեթեւ հպումներով:

Ծաղկաձոր, 1980, դեկտեմբեր

Այդ օր հայրենի ամենաբարձր կարգի մտաւորականութիւնը` հարիւր յիսունէ աւելի կարկառուն դէմքեր, հաւաքուած էինք Մերկելեանի անուան Ծաղկաձորի հանգստավայրը: Միակ սփիւռքահայը ես էի իրենց մէջ: Կազմակերպութեամբ «Թարգմանչաց տօներ» «կիսագաղտնի» միութեան այդ տարիներուն մշակութայինի անուան տակ ազգային-քաղաքական բնոյթի ամէնամեայ «հաւաքներ» տեղի կ՛ունենային Ծաղկաձորի մէջ, որուն մնայուն մասնակիցներէն էր նաեւ Մուշեղ Գալշոյեանը: Անոր «խորհրդաւոր» մահուան ցաւը տակաւին խորն էր, ու վէրքը` բաց: Առաջարկուեցաւ կէսգիշերին Կեչառիսի վանքը իջնել խմբովին` Մուշեղի հոգիին մոմ վառելու եւ հոգեհանգստեան պաշտօն կատարելու… մանաւանդ որ այդ օր մեզ հետ էին նաեւ Էջմիածնէն երկու հոգեւոր հայրեր` յատուկ Վազգէն Ա. վեհափառի կողմէ ղրկուած: Իսկ ես, նկատի առնելով իմ յուզուող ըլլալու տկարութիւնս, կը տատամսէի միանալու խումբին: Սակայն Աննա Պետրոսեանը խրախուսեց զիս.

– Գիտեմ` ընկերդ էր, դժուար է, սակայն վստահ եղիր, որ կը թեթեւանաս:

Այո՛, Մուշեղի հետ մտերիմ ընկերներ էինք, որուն կը վստահէի ամէն ինչ: Թէ՛ «Բագին» եւ թէ՛ ազգային-յեղափոխական բնոյթի գրականութիւն կը տրամադրէի անոր, որոնց շարքին նաեւ` Սուրբ Գիրքը:

Ձմեռ էր: Կէսգիշեր ու ցուրտ: Լուսնի լոյսի հովանու ներքոյ կ՛իջնէինք անխօս ու յամրաքայլ: Երբ հասանք, իրարու սպասեցինք ու միասնաբար մտանք եկեղեցի, որուն քանդուած գմբէթէն լուսինը լուսեղէն կալ մը ուրուագծած էր սալայատակին: Բնազդաբար կիսալուսնի ձեւով շրջանակ մը կազմեցինք, ուր առաջին շարքի վրայ կեցած էին Էջմիածնէն երկու հոգեւորականներ, իսկ անոնց կողքին Լուսինէ Զաքարեանն ու կողակիցը` Խորէն Պալեանը:

Բաց գմբէթէն երեւացող երկինքը պայծառ էր: Աստղերը շողարձակ մոմերու նման կը դիմաւորէին ու կը մեծարէին լուսնեակը, որ երկինքէն կախուած` կը հսկէր մեր վրայ… Վարդապետները սկսան իրենց աղօթքը հնչեցնել, Կեչառիսի վանքը վերակենդանացաւ կարծէք, ու մենք կտրուած միջավայրէն ու իրարմէ` տեղափոխուեցանք կախարդական ոլորտներ…  Երբ հոգեհանգստեան արարողութիւնն աւարտած կը թուէր ըլլալ, ու քանի մը վայրկեան սառած լռութիւն տիրեց, յանկարծ աղաւնիներ սկսան խուճապահար թռչիլ կիսափուլ տաճարի տարբեր անկիւններէն ու ծերպերէն, բարձրացան երկինք ու ստուարաթիւ երամ մը կազմելէ ու քանի մը անգամ մաղուելէ ետք մեր գլխավերեւը… անհետացան միջոցին մէջ: Շնորհիւ Խորէնին ու Լուսինէին` պահը կը լիանար «Աւո՜ւն- աւո՜ւն»-ի, «Խորհուրդ խորին»-ի ու «Սուրբ սուրբ»-ի միսթիկ երանգներով… Ակամայ կը յիշեմ Մեծարենցը, ու` «Հոգիս քիչ-քիչ կը թաղուի անուրջին մէջ այս չքնաղ…»: Այն տպաւորութիւնը ունէի, որ Մուշեղը մեզի հետ էր, մեր կողքին… հոն ան ներկայ էր այդ պահուն…

Իմ հաւատացեա՛լ ընթերցող, այնքան ալ դիւրին չէ նկարագրել նմանօրինակ ոգեղէն վիճակ մը, ուր ժամանակը կանգ կ՛առնէ, ու… յաւիտենականութեան զգացողութիւնը կը պարուրէ քեզ…

Թէեւ կը կարծուէր, թէ արարողութիւնն աւարտած է, սակայն բոլորը հոն էին, ու տեղէն շարժող չկար… ամէն մարդ բանի մը կը սպասէր, կարծէք: Լուսինէն անխօս քայլ մը առաջ անցաւ, ջերմեռանդ քրմուհիի մը հանգոյն ձեռքերը բազկատարած տարածեց դէպի լիալուսին ու սկսաւ. «Լո՜յս… արարի՜չ լուսոյ…»…  Այս անգամ ան չէր երգեր եւ ոչ ալ կ՛աղօթէր, այլ պարզապէս ուղղակիօրէն Աստուծոյ հետ զրոյցի բռնուած կը թուէր ըլլալ: Պահն աւելի եւս լարուեցաւ ու նուիրագործուեցաւ, կարծէք… Երբ Լուսինէն կ՛աւարտէր իր լուսեղէն հնչիւնները, յանկարծ, չես գիտեր` ուրկէ՞ (ինծի՞ թուաց, թէ ուղղակի խորանէն), սպիտակ աղաւնի մը թռաւ, քանի մը անգամ մեր գլխավերեւը պտոյտ կատարելէ ետք երկինք բարձրացաւ ու հոն` երկնակամարին վրայ եւս, քանի մը անգամ թեւածելէ ետք դիմեց ուղիղ դէպի լուսնկան… Ներկաներս ապշած էինք ու հիացած: Ի՞նչ գործ ունէր այդ սպիտակ աղաւնին արարողութեան ողջ ընթացքին… Եթէ խօսքը պարզապէս փախուստի մասին էր, ապա ինչո՞ւ միւսներուն հետ չթռաւ:

Երբ դուրս ելանք վանքին բակը, ոմանք սկսան Սուրբ Հոգիի հետ համեմատել զայն, ուրիշներ ըսին` Մուշեղ Գալշոյեանի հոգին կը խորհրդանշէ, իսկ ոմանք ալ գեղեցիկ զուգադիպութեան մը կը վերագրէին…

Բոլոր պարագաներուն ես խորապէս տպաւորուած ու զգացուած էի: Աննան մօտեցաւ ու թեւս մտնելով` ըսաւ.

– Գո՞հ ես, որ եկար…

– Ի հարկէ, իսկապէս թեթեւացած կը զգամ… իսկ Լուսինէի հմայքը ուրի՜շ էր այսօր:

– Այո՛, Խորէնին ընկերակցութեամբ. երկուքն ալ տարբեր տրամադրութեան ու ոլորտներու մէջ էին…

– Յաւուր պատշաճի արարողութիւն մը չեղաւ… մինչդեռ Մուշեղի «տառ ու բանին» համարժէք գեղարուեստական «աղօթք» մը եղաւ, որուն հոգեմտաւոր «վայելքը» դժուար թէ անգամ մը եւս կրկնուի…

Իմ հաւատարի՛մ ընթերցող, յաջորդ օրը, նախաճաշի ընթացքին ու անկէ ետք, խօսակցութեան նիւթը Մուշեղն էր, ներկաներէն իւրաքանչիւրը յուշ մը, դրուագ մը կը պատմէր կամ կարծիք մը կը յայտնէր անոր մասին: Անոնք, որոնք ներկայ չէին, նախ զղջացած կը թուէին ըլլալ եւ ապա կ՛ուզէին իմանալ ամէ՛ն մանրամասնութիւն, յատկապէս` աղաւնիներուն վերաբերող բաժինները…

Այո՛, Մուշեղը սիրուած ու գնահատուած էր ազգին կողմէ: Եւ այս մէկը պատահական չէր: Պատահական չէր, որովհետեւ ան կու գար իր ժողովուրդի արմատներէն ու կը բաշխուէր ազգային ու համամարդկային տարածքներու վրայ` իբրեւ արժանաւոր շառաւիղն իր սասունցի պապերուն: Ան յաճախ կը կրկնէր. «Նոյնիսկ եթէ խորհրդային կաշկանդումները գոյութիւն չունենային, դարձեալ ես այսպէս պիտի գրէի» ու կ՛աւելցնէր. «Հարկաւոր է նոյն կէտին կրակել, մինչեւ որ թիրախը ծակի կամ փշրուի»: Ան իր բացառիկ տաղանդով ու ամբողջական նուիրումով շարունակեց նոյն կէտին կրակել, սակայն մինչեւ որ «թիրախը փշրուէր», զինք հեռացուցին մեզմէ` «նոյն կէտին կրակելու» պատգամը կտակելով մեզի` բոլորիս…

Մուշե՛ղ ջան,

«Թարգմանչաց տօներու» սերունդը շարունակեց կրակել նոյն կէտին, թիրախը փշրուեցաւ, ու մենք անկախութիւն յայտարարեցինք: Սակայն այսօր այդ չարաբաստիկ «թիրախները» այնքան շատ են ու բազմազան, որ մենք ազգովին փշրուելու վտանգին տակ ենք: Չկաս դուն, չկան նոյն կէտին կրակող ընկերներէդ շա՜տ շատեր, սակայն կան պատգամներուդ յանձնառու եւ նոյն կէտին կրակող բազում հայորդիներ, որոնք, ինչպէս որ Քրիստոսը մաքրագործեց իր Հօր սրբազան տաճարը, այնպէս ալ իրենք ուխտած են վնասազերծել մեր պապենական հայրենիքը` եղինջներէն, տատասկներէն, մակաբոյծներէն ու մանաւա՛նդ… առնէտներէն…