Այս Աշխատանքին Մէջ Մշակութային Դաստիարակութիւն Կայ Եւ Ոչ Միայն Պատմութիւն. Հ․Յ․Դ․ Պատմութեան Թանգարանի Տնօրէն
Այս հարցազրոյցը կատարուած է Հալէպի «Գանձասար» շաբաթաթերթին (Մարինա Պօղիկեան) կողմէ. Հ․Յ․Դ․ Պատմութեան թանգարանի տնօրէն Անուշ Ամսէեանի հետ, որ լուսարձակի տակ կ՛առնէ թանգարանի տնօրէնութեան գործունէութիւնն ու թանգարանին պատմական արժէքը:
Հ․- Ե՞րբ հիմնուած է Հ․Յ․Դ․ պատմութեան թանգարանը եւ ի՞նչ նպատակ կը հետապնդէ ան:
Պ․– 20-րդ դարու սկիզբը Օսմանեան եւ Ռուսական կայսրութեանց տարածքներուն վրայ ազգային ուժերը հալածանքի կ’ենթարկուէին: Մենք ո՛չ միայն մարդուժ եւ ընկերներ կը կորսնցնէինք, այլեւ կը բռնագրաւուէին մեր պատմական փաստերը, արձանագրութիւնները, նկարները, անձնական իրերը: Այդ օրերուն, Ռոստոմ եւ իր ընկերները, այդ ամէնը պահպանելու եւ պատմութեան յանձնելու համար սկսան մասունքի պէս, աստիճանաբար հաւաքել արխիւները, միակ ապահով վայր ունենալով Ժընեւի մէջ Դրօշակի խմբագրատունը: Տասնհինգ տարիներու ընթացքին հաւաքուածները այնքան շատցան, որ 1915-ին որոշուեցաւ Հ․Յ․Դ․ պատմութեան թանգարանի մը մէջ առանձնացնել այդ բոլորը՝ գրադարանը առանձին, իսկ արխիւները առանձին բաժիններով պահել:
Երբ Դրօշակի գործունէութիւնը Ժընեւի մէջ դադրեցաւ, 1924-1925 թուականներուն թանգարանի ամբողջ նիւթերը տեղափոխուեցան Փարիզ, ուր շէնք մը ձեռքբերուեցաւ եւ հաւաքուածները երեք մասի բաժնուած պահպանուեցան այնտեղ: Այդ վայրը մշակութային եւ գաղափարական կեդրոն մը դառնալով համախմբող դեր կատարեց յառաջիկայ տարիներուն: Թանգարանը տեղափոխուելէն ետք՝ մինչեւ 1935 թուական, թանգարանի պատասխանատուն մնաց Լեւոն Թադէոսեանը (Պապաշա), որ Քրիստափորի քրոջ կրտսեր որդին էր: Անոր մահէն ետք պատասխանատու նշանակուեցաւ Կեսարիմ Բալայեանը, որ մեծ ներդրում ունեցաւ նաեւ Հ․Հ․ հիմնադրութեան եւ Ղարաբաղեան շարժումին մէջ, մասնակից դարձաւ Հայաստանի Հանրապետութեան տարիներուն բանակի ստեղծման եւ պետականութեան կազմաւորման գործին, սակայն 1921-ի ապստամբութենէն ետք, միւսներուն նման ինքն ալ ստիպուած հեռացաւ Պարսկաստան, ապա Փարիզ, ուր 1935-էն մինչեւ իր մահը՝ 1959, մնաց թանգարանի վարիչ պատասխանատուն: Ան թանգարանը վերածեց հայ կեդրոնի, ուր ոչ միայն իրեր կը ցուցադրուէին, այլեւ աշխարհի զանազան անկիւններէն մարդիկ կը հաւաքուէին, տօնական օրերուն կը համախմբուէին եւ ազգային տօները կը յիշատակէին: Այնուհետեւ թանգարանի տնօրէնութիւնը վարեց Կարօ Մէհեան:
2006-ին թանգարանը տեղափոխուեցաւ Հայաստան: Մշակութային կեդրոնի նիւթերը երեք մասի բաժնուած էին՝ գրադարան, արխիւ եւ թանգարան: Արխիւը 1947-1948 թուականներուն տեղափոխուեցաւ Պոսթըն եւ մինչեւ օրս հոն կը գտնուի: Թանգարանի մնացեալ բաժինը 2006-ին տեղափոխուեցաւ Հայաստան, իսկ 2007-ին սրահը բացուեցաւ: Տարածքը փոքր ըլլալուն պատճառով որպէս թեմա ընտրուեցաւ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան կազմութիւնը, որ ոչ միայն կարեւորագոյն նուաճումն էր Դաշնակցութեան գործունէութեան, այլեւ մեր ժողովուրդի պատմութեան:
Իւրաքանչիւր ժողովուրդի մեծագոյն երազանքը պետականութիւն ունենալն է, իսկ մերը ոչ թէ ունենալն էր, այլեւ՝ վերականգնելը: Շատ կարեւոր էր Ա. Հանրապետութեան մասին ժողովուրդին պատմել, արխիւներ ցոյց տալ, մանաւանդ որ Խորհրդային Միութեան, պոլշեւիկեան եւ կոմունիստական ժամանակաշրջանին սխալ մեկնաբանուած էր ժողովուրդին մեր պատմութիւնը եւ գրեթէ երեք սերունդ սխալ պատկերացումներ ունէր ո՛չ միայն դաշնակցութեան մասին, այլեւ՝ Ա. Հանրապետութեան մասին, որ միայն դաշնակցութեան պատմութիւնը չէր, այլեւ հայ ժողովուրդին պատմութիւնն էր:
Հ․- Ինչպիսի՞ արխիւներ եւ իրեր պահպանուած են թանգարանին մէջ:
Պ.- Թանգարանի արխիւային մասը քիչ է, քանի որ Հ․Յ․Դ․-ի հիմնական արխիւները պահպանուած են Պոսթընի մէջ: Այստեղ ցուցադրուած է թանգարանայինը՝ Ա. Հանրապետութեան գործիչներուն անձնական իրերը, լուսանկարները, քարտէզներ եւ պատմութիւնը ամբողջացնող արխիւներ:
Ներկայիս կը շարունակենք նիւթեր հաւաքել, բայց ոչ այն թափով, ինչպէս որ սկզբնական շրջանին հաւաքուած է աշխարհի բոլոր դաշնակցականներուն ներդրումով:
ՀՅԴ Պատմութեան թանգարանը նաեւ կենսաբանական, մարդաբանական թանգարան է, որովհետեւ կը պարունակէ Անդրանիկի ատամները, Շանթի եւ Օհանջանեանի մազափունջերը, Շիրակեանի աճիւնները եւ այլ նիւթեր:
Հ․- Թանգարանը ինչպիսի՞ այցելուներ կ’ունենայ ընդհանրապէս:
Պ.– Սփիւռքի մեր ընկերները յաճախ կ’այցելեն: Մարդիկ կան, որոնք անընդհատ կ’այցելեն: Աշխատանք կը տանինք դպրոցի ուսանողները բերելու, յատկապէս 8-9 տարեկան աշակերտները, որոնց դասագիրքերուն մէջ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան մասին քանի մը տող գրուած է միայն: Անոնք երբ ուսուցիչներուն հետ կ’այցելեն, մօտէն կը ծանօթանան եւ կը սորվին Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան կազմութեան ամբողջական պատմութիւնը: Դպրոցական դասագիրքերը թիւերու շտեմարան դարձած են, անոնց վերանայումը անհրաժեշտ է:
Հ․Յ․Դ․ Ուսանողական, երիտասարդական, ե՛ւ հայաստանեան պատանեկան միութիւնները, Սփիւռքի մեր կառոյցները ծրագրուած կերպով կ’այցելեն թանգարան:
Հ․- Թանգարանի տնօրէնութիւնը ինչպիսի՞ ձեռնարկներ կը կազմակերպէ:Պ.– Ամէն տարի 18 Մայիսին Թանգարանի Միջազգային Օրը կը յիշատակենք, իսկ 18-ին յաջորդող առաջին Շաբաթ օրը կը մասնակցինք «Թանգարանային Գիշեր» օրուան, երբ մինչեւ գիշերուան 12 թանգարանը անվճար բաց կը պահենք, որուն հետեւանքով ալ մեծաթիւ այցելուներ կ’ունենանք:
Հետաքրքրական ձեռնարկներ կը կազմակերպենք, ինչպէս նաեւ դասախօսութիւններ՝ Պատանեկան Միութեան համար:
Եթէ տարածք ունենանք, կարելիութիւն կ’ունենանք ժամանակաւոր ցուցադրութիւններ ալ կազմակերպելու, մշտական ցուցադրութեան կողքին, որ նպատակային է: Կրնանք ըստ ժամանակին եւ անհրաժեշտութեան ցուցադրութիւններ կազմակերպել, նոյնիսկ կիրառական արուեստ ներկայացնել աշխարհի ինքնահոսներու, գրիչներու զարգացումը ցուցադրելով 15-րդ դարէն մինչեւ մեր օրերը եւ նմանօրինակ այլ ցուցադրութիւններ:
Նախապէս երկու ցուցափեղկերով թանգարանի ստեղծման պատմութիւնը ներկայացուցած էինք, սակայն փոխարինեցինք զայն ժամանակաւոր ցուցադրութեամբ, ներկայացնելով Ա. Հանրապետութեան գործիչներուն ընտանեկան լուսանկարները, որպէսզի այցելուները նորութիւն տեսնեն:
Թանգարանի մասին քանի մը անգամ Երկիր Մետիա պատկերասփիւռի կայանէն հանդէս եկայ, «Առաւօտ Լուսոյ» յայտագիրէն, նաեւ Փետրուարեան ապստամբութեան եւ Մայիս 28-ի խորհուրդները փոխանցելու: Այլ կայաններ եւս նկարահանեցին թանգարանը Մայիս 28-ի եւ Ա. Հանրապետութեան նիւթերով: Թանգարանը նկարահանուեցաւ Արամ Մանուկեանի մասին եւ Խորհրդարանի առաջին կին պատգամաւորներու մասին շարժանկարներու պատրաստութեան համար:
Բաւական ծրագրեր ունինք՝ տարբեր շերտերու հետ հանդիպումներ, հրաւէրներ կազմակերպելու եւ ժողովուրդին հետ աշխատելու առումով:
Հ․- Ձեր կարծիքով ի՞նչ է արխիւային աշխատանքին կարեւորութիւնը:
Պ.– Արխիւային աշխատանքը շատ կարեւոր է: Նման աշխատանք մէկ հոգիի գործ չէ, այլ՝ երկար ժամանակ պահանջող խմբային աշխատանք:
Մենք ունինք հարուստ նիւթեր ե՛ւ Պոսթընի, ե՛ւ Հայաստանի մէջ: Ներկայիս ընկ. Երուանդ Փամպուքեան արխիւային աշխատանքը կը տանի: Պոսթընի մեր արխիւային եւ թանգարանային նիւթը մասնագիտական աշխատանք կը պահանջէ, աշխատանքային բաժանումներ պէտք է կատարուին ըստ նիւթերու եւ ժամանակաշրջանի: Մեր արխիւները հրատարակելով, հանրային դարձնելով մենք կը ներկայացնենք ե՛ւ մեր ժողովուրդին պատմութիւնը, ե՛ւ Դաշնակցութեան պատմութիւնը, որովհետեւ Դաշնակցութեան պատմութիւնը եւ Ա. Հանրապետութեան պատմութիւնը մեր ժողովուրդի պատմութեան անքակտելի մասերն են: Այդ պատճառով թանգարանին մէջ ցուցադրած ենք երկու դրօշները՝ բացատրելու համար թէ ո՞ր մէկն է կառավարութեան ազգային դրօշը եւ ո՞ր մէկը՝ Դաշնակցութեանը: Ոմանց մօտ շփոթ կը յառաջացնէր այս իսկ թեման: Թանգարանին մէջ ցուցադրուած կառավարութեան եռագոյն դրօշը պատմական անցեալով եզակի ցուցանմուշ է:
Այս աշխատանքին մէջ մշակութային դաստիարակութիւն կայ եւ ոչ միայն պատմութիւն: Ունինք նիւթեր, որոնք կապուած են նաեւ մշակոյթի հետ՝ Աղբալեան, Շանթ եւ միւս գործիչները: Մեր երազանքն է մշակութային կեդրոն ստեղծել՝ թանգարան, արխիւ եւ գրադարան, ընդհանուր մեծ կառոյցով եւ սրահով, ուր կրնանք Դաշնակցութեան պատմութեան կողքին մեր մշակոյթի պատմութիւնը ցուցադրել, 19-րդ դարու ազատագրական ֆիտայական շարժումէն սկսեալ մինչեւ մեր օրերը զէնքի պատմութիւնը, դաշոյններու պատմութիւնը իրենց զարդանախշերով: Եթէ այս ամբողջը համատեղուի եւ ստեղծուի ուսումնասիրութեան համար ամբողջ խումբ մը, այն ատեն պարտաւոր կ’ըլլանք վերահրատարակել գիրքեր, նաեւ արխիւի եւ թանգարանի նիւթեր, որոնք ե՛ւ դաստիարակչական, ե՛ւ քարոզչական նշանակութիւն ունին:
Հ․- Արխիւագէտներու պատրաստութեան աշխատանք կը տարուի՞ միաժամանակ: Երիտասարդութիւնը որքանո՞վ հետաքրքրուած է այս մարզին վերաբերող աշխատանքներով:
Պ.- Այս օրակարգը միշտ ալ կը դրուի, սակայն ներկայ օրերուս դժուար է այսպիսի ոլորտներու մէջ երիտասարդութիւն ներգրաւելը: Երիտասարդները մեծ փափաք չունին արխիւային աշխատանքի մէջ մասնագիտանալու: Անոնք կը նախընտրեն հասարակութեան հետ կապեր ունեցող գործեր ստանձնել: Եթէ երիտասարդներ թանգարանագիտութիւն սորվին, նոյնիսկ եթէ Սփիւռքէն գան, մասնագիտանան եւ աշխատանքային գործունէութեամբ փորձեր բերեն, միասնաբար լաւ արդիւնքի կը հասնինք: Հոս կը մնայ դարձեալ տեղի եւ համակարգիչի օգտագործման յարմարութիւններ ստեղծելու հարցը: