Մարդկայնացնել Քաղաքականութիւնը Գրող Եւ Քաղաքականութիւն Օտա՞ր Են Իրարու
Յ. Պալեան
Այն հարցումը, զոր ես յաճախ ուղղած եմ ես ինծի, հետեւեալն է. ուրեմն, իմ մէջ կան երկու անձեր, ինչպէս կ’ըսէ սաղմոսը, մին կը ձգտի դէպի Աստուած, ըսել կ’ուզեմ` բանաստեղծութիւն, եւ ուրիշ մը, որ կը յաղթուի սատանայական փորձութենէն, ըսել կ’ուզեմ` քաղաքական գործունէութենէն, եւ կամ` կրնա՞նք պաշտպանել այն տեսակէտը, որ բանաստեղծութիւն եւ քաղաքականութիւն, ըսենք, հաշտելի են:
ԺՈՐԺ ՓՈՄՓԻՏՈՒ*
Ֆրանսայի վարչապետ եւ նախագահ
Poésie et politique, causerie
Ժամանակակից ընկերութեան մէջ, եւ մասնաւորաբար` հայկական, կարծէք` գրողին, բանաստեղծին, ընդհանրապէս արուեստներուն եւ քաղաքականութեան միջեւ խրամատ ստեղծուած է: Ամէնուրեք քաղաքականութիւնը սեփականացուած է իրաւաբաններու, տնտեսագէտներու, դրամատէրերու, դիւանակալներու եւ երբեմն ալ զինուորականներու կողմէ: Անցեալին միշտ այդպէս չէր կացութիւնը: Մարկոս Աւրելիոս Հռոմի կայսրը իմաստասէր էր, Վիքթոր Հիւկօ խորհրդարանի անդամ էր եւ ընդդիմադիր` Լուի-Նափոլէոն Պոնափարթի: Զտարիւն բանաստեղծներ, ինչպէս` Արթիւր Ռեմպօ, Լամարթին, Ալֆրետ տը Միւսէ, Ափոլիներ, դիրքորոշուած են քաղաքական կեանքի մէջ, խօսած եւ գրած:
Հայկական իրականութիւնը եւս այդպէս եղած է, ուսուցիչներ եւ գրողներ քաղաքականութեամբ զբաղած են, խօսած եւ գրած. Աւետիս Ահարոնեան եւ Լեւոն Շանթ, Նիկոլ Աղբալեան, Գրիգոր Զոհրապ եւ Ռուբէն Զարդարեան, եւ ուրիշներ: Երբեմն ես ինծի հարց կու տամ, թէ քաղաքականութեան մէջ մարդկայնութեան (հիւմանիզմ) կորուստը մեր օրերուն մտաւորականութեան բացակայութեան հետեւանք չէ՞: Եւ ինչո՞ւ իշխանութեան դռները փակ պիտի ըլլան բանաստեղծին, գրողին, արուեստագէտին, մտաւորականին առջեւ:
Երբեմն մեր խոզակէն դուրս գալով` պէտք է լսենք, թէ ի՛նչ կը մտածեն եւ ինչպէ՛ս կը դատեն ուրիշներ, մանաւանդ` մեր ժամանակակիցները, որոնց համար չենք կրնար ըսել «հինցած» են, «դասական» են, «իրապաշտ» չեն: Ժամանակակից հեռատեսիլի լրագրող Ֆրետերիք Սէյզ (France Culture) ուշագրաւ խօսք մը ունի: Կ’ըսէ. «Քաղաքականութիւնը, առանց բանաստեղծութեան, կոյտ մըն է թուանշաններու, գիծերու եւ չափերու»: Այսինքն` անհոգի գործունէութիւն, որմէ կը բացակայի, տարբեր արտայայտութիւններով, երազներով եւ ցանկութիւններով մարդը:
ԺԹ. դարու բանաստեղծ Ալֆրետ տը Միւսէ կ’ըսէ.
«Քաղաքականութիւն, աւա՜ղ, մեր խեղճութիւնը ահա:
Լաւագոյն թշնամիներս կը թելադրեն այդ ընել:
Այս իրիկուն ըլլալ կարմիր, վաղը սպիտակ, օ՜ ոչ»:
Թատրոն, որ կանգ չ’առներ: Այդպէս էր երէկ, այդպէս է այսօր: Մեծերու, փոքրերու աշխարհներուն մէջ:
Առանց մեծ բառերու` տրուած է քաղաքականութեան մերկ պատկերը:
Ի վերջոյ պէտք է մտածել նաեւ, որ քաղաքական կեանքի նոր ձեւաւորումները նախ արտայայտուած են գրականութեան մէջ. Ժան-Ժաք Ռուսօ, Վոլթեր եւ Քոնտորսէ, առանց մոռնալու Րաֆֆին եւ իր յայտնատեսական վէպերը: Եւ` բազում ուրիշներ: Հարկ է նաեւ խօսիլ այն մասին, որ քաղաքական ճառը բառերով եւ խօսքով կը դրսեւորուի կարենալ հասնելու համար մարդոց, աւելի պարզ` անոնց, որոնք կրողն են քաղաքականութեան եւ քաղաքական անձին իշխանութիւն յանձնող մարդիկը:
Ֆրանսայի նախագահ եղած Ժորժ Փոմփիտուի զրոյցներէն մին կը կրէ «Poésie et Politique» խորագիրը` «Բանաստեղծութիւն եւ քաղաքականութիւն», որ եթէ թարգմանուի հայերէնի, ինչո՞ւ ոչ` նաեւ այլ լեզուներու, քաղաքական գործին տարբեր որակ կու տայ, իսկ գրողը, բանաստեղծը, մտաւորականը կը ներքաշէ հանրային աշխատանքի մէջ: Կ’ունենանք զէնքէն եւ դրամէն տարբեր արժէքներ, արժեւորումներ: Ժորժ Փոմփիտու կը փորձէ սահմանել բանաստեղծի եւ քաղաքական մարդու մարզերը, զանոնք առաջնորդող դրդապատճառները, նաեւ` հասկնալ, թէ ի՛նչ եղած են անցեալին անոնց յարաբերութիւնները: Աւելի ճիշդ` ինչպէ՞ս վերաբերած են բանաստեղծները քաղաքականութեան: Ան կը յայտնէ այն միտքը, որ բանաստեղծութիւնը երազ է, իտէալ, քաղաքականութիւնը` իրապաշտութիւն: Բանաստեղծները չեն յաջողած քաղաքական կեանքի մէջ, դարձած են ընդդիմադիր, «ինչ որ ձախողութեան նշան է քաղաքական կեանքի մէջ»: Կամ` այն միտքը, որ քաղաքական մարդուն համար կեանքը անցընել ընդդիմութեան մէջ` պիտի ըլլար այնպէս, որ բանաստեղծը դատապարտուէր կարդալու եւ դատելու ուրիշներու տողերը:
Նոյնը չէ առարկան բանաստեղծին եւ քաղաքական գործիչին: Մին բառերու հետ աշխատող արուեստ է, միւսը կը չմշկէ իրադարձութիւններու վրայ եւ կը գործածէ մարդիկը:
Ժորժ Փոմփիտու կը յիշէ օրինակները քաղաքական դէմքերու խօսքերուն, որոնց մէջ կը փայլատակէ տպաւորող բանաստեղծական արտայայտութիւնը, եւ կը յիշէ Ուինսթըն Չըրչիլի խօսքը` ուղղուած անգլիացիներուն. «Ձեզի ոչինչ ունիմ առաջարկելիք` բացի արիւնէ եւ աշխատանքէ, արցունքէ եւ քրտինքէ»: Կը յիշեցնէ, որ բանաստեղծական արտայայտութիւն, դիւցազնավէպը քաղաքական է իր հերոսներով եւ առաջնորդներով, այդ սեռը փորձած են բազմաթիւ գրողներ: Կրկին կարդալ «Սասունցի Դաւիթ»-ը, Դանիէլ Վարուժանի «Դերենիկը», կամ «Հարճը»: Ի հարկէ, բանաստեղծին «քաղաքական խօսքը» ամբոխավարութիւն չէ, այլ` հարազատ զգացում եւ տեսիլք: Այդպէս է Յովհաննէս Թումանեանի «Հայրենիքիս հետ»-ը, կամ` Եղիշէ Չարենցի «Ամբոխները խելագարուած»-ը, «Գիրք Ճանապարհի»-ին եւ լսել… «Հդահյուն»-ը…
Ճիշդ է` անհատ ենք, յաճախ նաեւ` անհատապաշտ: Բայց ինչպէս կ’ըսեն ընկերաբանները, մարդը էապէս «ընկերային կենդանի» է: Այս պատճառով ալ բանաստեղծը երբեմն կ’ապաստանի իր ներաշխարհին մէջ, զգացումներ, յոյսեր, բեկումներ, բայց նաեւ կը բացուի իտէալներու վրայ, որոնք կը վերաբերին իրեն եւ իր նմաններուն: Ժորժ Փոմփիտու այս վերաբերումով կը բացատրէ 20-րդ դարուն ծաւալած «յանձնառու գրականութիւնը» (Ժան-Փոլ Սարթր, Ալպեր Քամիւ եւ ուրիշներ):
Այս յանձնառու գրականութիւնը իր արմատները ունի բոլոր ժողովուրդներու պարագային` Հոմերոսէն մինչեւ մեր օրերը, նաեւ` այլ քաղաքակրթութիւններու մէջ, երբ գրականութիւն եւ բանաստեղծութիւն կ’երգեն հերոսները, Խորենացիի «Վահագնի ծնունդ»-էն մինչեւ «Սասունցի Դաւիթ»-ը, Աւետիս Ահարոնեանի «Վազրիկը», կամ Կոստան Զարեանի «Տատրագոմի հարսը»:
Այսօր փաստը այն է, որ ինչպէս ըսի, քաղաքականութիւնը իւրացուած է իրաւաբաններու, դրամատէրերու, տնտեսագէտներու, դիւանակալներու (ափարաթչիքներու), խպնիլ չգիտցող փառասէրներու եւ հնարամիտներու (քոմպինացիա) կողմէ: Արդիւնքը այն է, որ մարդկութիւնը, ժողովուրդներ եւ երկիրներ կը շարունակեն ապրիլ տնտեսական տագնապներու, անհասկացողութիւններու, պատերազմներու մէջ, քաղաքական ղեկավարութիւնները նորի անուան տակ կը շարունակեն հինը կրկնել` չարաշահումներ եւ մահեր:
Վիքթոր Հիւկոյի մը, Նիկոլ Աղբալեանի մը եւ անոնց նմաններու, այսինքն հոգեւոր եւ թռիչք ունեցող մարդոց բացակայութիւնը պատճառ է հաւանօրէն, որ քաղաքականութիւնը չի յաջողիր ըլլալ իսկական հանրային ծառայութիւն` մարդոց բերելու համար արդարութիւն եւ ճշմարտութիւն:
Նկատի ունենալով, որ իշխանաւորներու դասական պատկերը յաջողութիւն եւ բարիք չի բերեր, ինչո՞ւ չփորձել «բանաստեղծութեամբ» յատկանշուող ընդհանուր ոգեկանութիւնը բերել քաղաքականութեան մէջ: Այս` բոլոր ժողովուրդներու պարագային:
Բայց նաեւ` մեր, մեր «փոքր ածու»-ին համար:
Այսինքն` մասնագէտներու, ափարաթչիքներու, դրամատէրերու, ընտանեպաշտական (nռpotisme) եւ նոմենքլաթուրային իշխանութիւններուն նոր եւ մարդկային որակ հաղորդել, «Սասունցի Դաւիթ»-ը կամ Րաֆֆիի «Խենթ»-ը բերել մեր կեանքին մէջ, ամէնուրեք, հոն, ուր կը հաւատանք, որ պէտք է տոկանք, տեւենք, ըլլանք ինքնութիւն ունեցող հայրենատէր շարունակութիւն` մարդկայնացնելով քաղաքականութիւնը ոչ միայն ճառով, փողով, թմբուկով եւ հրավառութիւններով…
Այս է անքան սիրուած եւ ճառ զարդարող ապագայակերտ իսկական մարտահրաւէրը…
* Ժորժ Փոմփիտու (1911-1974) մեծ մտաւորական էր, կարեւոր պաշտօններ վարած էր եւ եղաւ Ֆրանսայի վարչապետ ու նախագահ (1969-1974):