«Այս Լեզուն Ապրելու է Յաւերժ». Հարցազրոյց Համշէնահայերէնի Քերականութեան Առաջին Դասագիրքի Հեղինակ Հիւրիէ Շահինի Հետ

Գանատայի «Հորիզոն» շաբաթաթերթի աշխատակից Սոֆիա Յակոբեան շահեկան հարցազրոյց մը ունեցած է համշէնահայերէնի քերականութեան առաջին դասագիրքի հեղինակ Հիւրիէ Շահինի հետ։ Հարցազրոյցը կը ներկայացնենք ամբողջութեամբ.

 

Սոֆիա Յակոբեան

Ահա եւ եկաւ այն պահը,երբ համշէնի ու համշէնահայերէնի մասին առիթ ունենք խօսելու ոչ թէ տխուր նոթաներով, այլ ուրախ լուրով:
Թուրքիայի համշէնցիներն առաջին անգամ հնարաւորութիւն ունեն մայրենին ուսանելու նոր, բոլորովին այլմակարդակում։ Մտաւորական եւ իրաւապաշտպան Հիւրիէ Շահինի «Համշեցնակ լիզուն գիտանութուն»դասագիրքը այն համարձակ ու կարեւորագոյն քայլն է համշէնի հայութեան ու համշէնական բարբառիպատմութեան մէջ, որը թէեւ «ուշ–ուշ եկած», բայց ոչ մի դէպքում ուշացած չէ։

Մինչ այժմ Թուրքիայում համշէնական ինքնութիւնը, մշակոյթն ու լեզուն ի հեճուկս տարատեսակ ճնշումներիթէեւ ապրեցուել, յիշուել ու պահպանուել է ի պատիւ մեր համշէնցի հայրենակիցների ու նրանց յամառութեան,սակայն չենք կարող չփաստել, որ համշէնի հայկական բարբառը մինչ օրս մնացել էր համշէնականեայլաներում գուլպայ գործող տատիկների հեքիաթներում, համշէնցի հովիւների երգերում, թէյ հաւաքողկանանց բարձրաձայն քրքջոցներում ու Արդուինի Խոպայի անտառապատ գիւղերում ձմեռային երեկոներինշագանակ ու կաղին կարմրացնող վառարանի մօտ հաւաքուած մանուկների կատակներում։

Բայց մինչ մենք տխրութեամբ կարդում էինք ԵՈՒՆԷՍՔՕ–ի զեկոյցները «համշէներէնի»՝ անհետացողլեզուների շարքին դասուելու մասին, Հիւրիէ Շահին անունով փոքրամարմին ու յամառ մէկը ուսումնասիրում,գրում ու կազմում էր համշէնահայերէնի քերականութեան առաջին դասագիրքը։

Հ.– Տիկի՛ն Շահին, Դուք այն քիչ համշէնցի մտաւորականներից էք, որ երբեւէ հարցականի տակ չէք դրել համշէնցիների հայ լինել-չլինելը, չէք խուսափել բացէիբաց ձեւակերպումներից ու երբեք հաշուի չէք նստել ո՛չ ազգայնական հատուածի ճնշումների, ո՛չ էլ համշէնի հայկական բարբառի տարածման՝ ոչ այնքան յուսադրող վիճակի մասին զեկոյցների հետ: Ինչպէ՞ս որոշեցիք Ձեզ նուիրել այս ոչ դիւրին գործին, որպէս դասական համշէնական ընտանիքի զաւակ՝ ե՞րբ կարողացաք ձեւաւորել ձեր ինքնութեան մասին յստակ գիտակցութիւնը:
Հ.Շ.- Այս ամէնը սկսուեց դեռ մանկութեան տարիներին, պապիկիս պատմածներից սկսուեց ամէն ինչ: Պապսմիշտ ասում էր, որ մենք սրի ուժով ենք իսլամացուել: Մեր եայլաների ճանապարհն անցնում է ԱրդուինիԱրտահունճի շրջանով: Ամէն անգամ այնտեղից անցնելիս պապիկս ցոյց էր տալիս այնտեղ ժայռերն ու ասում.«Հայերին այ այստեղից են վայր գցել»: Ուրիշ բաներ էլ էր պատմում, հայերն ասում էին՝ «Մենք մեր լեզունմիայն զուգարանում կարող ենք հանգիստ խօսել»: Այս ամէնը համշէնի բարբառով էր պատմւում: Եւ քանի որես 13 տարեկանից ընկղմուեցի յեղափոխական շարժման մէջ՝ դարձայ բոլոր ժողովուրդների հալածման դեմպայքարի մի մաս: Սա թոյլ տուեց, որ զարգանայ գիտակցութիւնս թէ՛ համշէնահայութեան պատմութեան, թէ՛Հայոց ցեղասպանութեան թեմայով:

Հ.– Գրքի նախագծի միտքն ինչպէ՞ս ծնուեց:

Հ.Շ.– Գրքի նախագիծն իրականում վաղուց կար, դեռ 2014 թուականին՝ «Ինչպէս է ուծացմանքաղաքականութիւնը ոչնչացնում լեզուները» գրքիցս յետոյ, որը պատմում էր գլխաւորապէս համշէնցիհայերին ու նրանց պատմութիւնը, որոշեցի գրել նաեւ այս գիրքը: Առաջին գրքում ես ապացուցում եմ, որ«համշէներէն» ասուածը հայերէնի մի բարբառ է, համեմատականներ եմ անցկացնում արեւելահայերէնի,արեւմտահայերէնի եւ համշէնի բարբառի միջեւ: Իսկ այս գիրքս ամբողջութեամբ քերականութեանն էնուիրուած: Այս գիրքը գրելիս երկու բան ինձ համարձակութիւն տուեց. առաջինը, որ ես շատ լաւ եմտիրապետում մեր բարբառին եւ երկրորդը՝ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանի կողմից հրատարակուածհայերէնի ուսուցողական ձեռնարկն էր: Այն ընթերցելիս ես հաւատացի, որ ունակ եմ լեզուաբանականաշխատութիւն ստեղծել, այդ գրքից շատ եմ օգտուել աշխատութեանս մէջ: Քանի որ համշէնահայերէնըարեւմտահայերէնի բարբառ է՝ կարողացայ այդտեղից շատ օրինակներից օգտուել, սակայն գրքիս զգալի մասըկենտրոնացած է հենց բուն բարբառի վրայ:

Հ.– Եղա՞ն այլ հայեր, որոնք աջակցեցին Ձեզ այս ընթացքում:

Հ.Շ.– Այս գրքիս հրատարակման համար մեծապէս պարտական եմ Յարութիւն Չերմէին: Նրա հետ ծանօթացելեմ 2011 թուականին, վերջինս ինձ սովորեցրեց հայերէն այբուբենն ու դասական արեւմտահայերէն:Պատրիարքարանի գիրքն էլ ինձ հենց նա է նուիրել: Յիշում եմ, այդ տարի ձմրան ցրտին «Օրմանճը թաշ–ֆըրըն» սրճարանում դաս էինք անում: Եթէ դա չանէինք՝ շարունակութիւնն էլ չէր լինի:

Հ.– Դուք նշեցիք, որ համշէնի հայկական բարբառը համարում էք արեւմտահայերէնի բարբառ: Կանհամշէնցի մտաւորականներ, որոնք, օրինակ, համարում եմ այն արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնիխառնուրդ, միեւնոյն ժամանակ որոշ պատմական աղբիւրներ նշում են, որ համշէնցիները գաղթել ենԱրեւելեան Հայաստանի Կոտայք եւ Արագածոտն շրջաններից:

Հ.Շ.– Առաջին գրքումս համշէնի բարբառիարեւելահայերէնի հետքերն էլ եմ գտել ու շեշտադրել:Բայց ամէն դէպքում՝ համշէնահայերէնը «Կը» ճիւղիբարբառ է: համշէնի բարբառի հետ համեմատականներանցնացնելիս այն ինչ չէի կարողանումարեւելահայերէնում գտնել արեւմտահայերէնում էիգտնում եւ հակառակը: Իրականում կարծում եմ, որհամշէնի հայերէնը դասական հայերէնն է, որն ընկած էթէ՛ արեւմտհայաերէնի, թէ՛ արեւելահայերէնի հիմքում,այն բարբառ դարձրել է 1700-ականներին համշէնցիներիիսլամացումը, որով տեղի հայերը դուրս մնացինհայալեզու կրթական համակարգից: Պոլսի հայմտաւորականները նոյնպէս դուրս են եկել դասականհայերէնի սահմաններից ու թէեւ ժամանակին եկեղեցինդէմ էր՝ մէջտեղ եկաւ ժամանակակիցարեւմտահայերէնը: Աշխատանքս ամբողջ այդընթացքում վերահսկել են հայ ուսուցիչներ ՄարալՈւսթապալն ու Արաս Սարըչոպանը: Աւարտից յետոյ էլՍեւան Նշանեանը շատ գեղեցիկ խմբագրական գրեց:

Հ.– Համշէնցիների հարեւան լազերը վաղուց արդէններկայացրել են լազերէնի առաջին պաշտօնականդասագիրքն ու լուծել այս խնդիրը: Ձեր գիրքն այսառումով առաջինն է համշէնահայերէնի պարագայում:Ի՞նչն էր, ըստ Ձեզ, այսքան ժամանակ խանգարում ուպակասում համշէնցիներին, ինչն ունէին նրանցհարեւանները:

Հ.Շ.- Կարծում եմ դա պայմանաւորուած է մեր ներքինանհամաձայնութիւններով: Այն վէճը, թէ մենք ի վերջոյհա՞յ ենք, թէ՞ ոչ՝ դա մեզ «կողպում» է ներսից: Ճիշդ է,համշէնցիները Օսմանեան կայսրութիւնում Սեւ ծովիափին բնակուող ժողովուրդներից ամենաուշըընդունեցին իսլամը: Նոյնիսկ այժմ այս տարածքումկարծես թէ միակ խումբն ենք, որ դեռ դիմադրում է ուպայքարում:

Հ.– Նոյն բանավէճը ոչ միայն համշէնցիների ներքին, այլեւ միւս հայերի հետ «արտաքին» յարաբերութիւններում է արհեստական խոչընդոտի վերածուել կարծես թէ: Ոմանք դեռ վիճում են առհասարակ մահմետականը կարո՞ղ է հայ կոչուել, թէ՞ ոչ: Չէ՞ք կարծում, որ դա անհարկի ջանք ու ժամանակ է խլում մեզանից՝ խանգարելով կենտրոնանալ բուն ու օրակարգային հարցերի վրայ:

Հ.Շ.- Հենց այդ պատճառով է, որ ես որոշեցի մօտենալ հարցին լեզուի թեմայի տեսանկիւնից: Որովհետեւլեզուն հենց ժողովուրդն է որ կայ: Կարծում եմ, որ այս թապուները սկսել են արդէն բացուել:

Հ.– Ձեր կարծիքով ի՞նչը նպաստեց նման առաջընթացի:

Հ.Շ.- Նախ մեր յամառութեամբ շարունակած գիտական աշխատանքները սկսեցին արդիւնք տալ: Նաեւ ԽՍՀՄփլուզումից յետոյ Հայաստանից Խոպա եկող եւ Խոպայից Հայաստան գնացող հայերի շփումներն ու փորձը մեծազդեցութիւն ունեցաւ: Վերջին 10 տարում զգալի ազդեցութիւն ունի նաեւ համացանցը:

Հ.– Երբ Թուրքիայում ասում են ազգայնականութիւն՝ շատերը առաջինը մատնանշում են Տրապիզոնը, նաեւ՝ բուն համշէնի, Ռիզէի տարածքները, ինչը համշէնահայերի պատմութեան ամենախրթին ու ցաւոտ կէտերից է երեւի թէ: Խոպայի համշէնցի երիտասարդներն էլ յաճախ նշում են, որ մտածողութեամբ ու կենսակերպով շատ են տարբեր ռիզէցիներից:

Հ.Շ.- Մենք չենք կարող բոլորին ընդհանրացնել: Մեր պէս մտածող ռիզէցի համշէնցիներն էլ քիչ չեն: Քանի որ կոտորածներն ու ուծացման քաղաքականութիւնը սկսուել է հենց Ռիզէի տարածքից՝ նրանք աւելի շուտ են մոռացել մայրենին: Այսօր միայն 500 բառ են գործածում, մեծ մասը՝ տեղանուններ: Ընկերներիցս մէկը, որը վիճում էր ինձ հետ ու պնդում, որ համշէնցիները թուրք են՝ երեք օր առաջ շնորհաւորեց ինձ գրքիս հրատարակման կապակցութեամբ: Հենց սրա համար ենք գրում, աշխատում ու պարբերաբար բանավիճում նրանց հետ:

Հ.- ԵՈՒՆԷՍՔՕ-ն պարբերաբար ահազանգում է, որ «համշէներէնը» Թուրքիայում վերացման եզրինգտնուող լեզուներից մէկն է: Դուք, սակայն, ի հեճուկս սրա քերականութեան գիրք էք հրատարակել, հետեւաբար՝ պատկանում էք այն մարդկանց թուին, որոնք իսկապէս հաւատում են, որ մենք ցանկութեանդէպքում ունակ ենք փոխել այս պատկերը:

Հ.Շ.– Կարծում եմ, որ այս լեզուն ապրելու է յաւերժ: ԵՈՒՆԷՍՔՕ-ի մատուցած ժամանակագրութիւնըբաւականին հակասական է: Այժմ թուրքական իշխանութիւնները ճանաչել են Թուրքիայում գոյութիւն ունեցող լեզուների՝ միջնակագ դպրոցների կրթական համակարգում որպէս ընտրովի դասընթաց ներգրաւուելուիրաւունքը: Եւ ԵՒՈՆԷՍՔՕ-ն նման յայտարարութիւն է անում հենց հիմա, ոչ թէ այն ժամանակ, երբ Թուրքիայում բոլոր փոքրամասնութիւնների լեզուներն արգելուած էին: Ես յեղափոխական եմ,կայսերապաշտական կառոյցներին չեմ վստահում: Ի վերջոյ՝ ԵՈՒՆԷՍՔՕ-ի հայտարարութիւնն էլ է քաղաքական: Ես համշէնահայերէնը միջնակարգ դպրոցներում որպէս ընտրովի առարկայ ներառելուվերաբերեալ նախագիծ եմ ներկայացրել Կրթութեան նախարարութիւն, 60 էջանոց ծրագիր եմ ներկայացրել, այժմ գործընթաց է գնում, կարծում եմ յառաջիկայ երկու ամսում կը յստականայ: