«Թուրքիոյ Կործանարար Քաղաքականութիւնը Պալքաններու, Միջին Արեւելքի, Միջագետքի եւ Հայաստանի Հանդէպ»․ Կլոր Սեղան-զրոյց Աթէնքի Մէջ

Հ.Յ.Դ. ­Յու­նաս­տա­նի ­Հայ Դա­տի յանձ­նա­խում­բի, «Ար­մե­նի­քա» պար­բե­րա­թեր­թի, ­Սուր­մե­նա­յի ­Պոն­տա­կան միու­թեան եւ Ա­սո­րի­նե­րու հա­մա­հել­լէ­նա­կան միու­թեան հա­մա­կազ­մա­կեր­պու­թեամբ, ­Կի­րա­կի, 19 ­Նո­յեմ­բեր 2023-ի ե­րե­կո­յեան, Ա­թէն­քի ­Հին ­Խորհր­դա­րա­նի շէն­քի դահ­լի­ճին մէջ տե­ղի ու­նե­ցաւ կլոր սե­ղա­նի զրոյց, նիւթ ու­նե­նա­լով «­Թուր­քիոյ կոր­ծա­նա­րար մնա­յուն քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ­Պալ­քան­նե­րու, ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի, ­Մի­ջա­գետ­քի եւ ­Հա­յաս­տա­նի հան­դէպ»։
Ե­րեք տար­բեր զե­կու­զա­բեր­ներ ներ­կա­յա­ցու­ցին ­Թուր­քիոյ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, սկսեալ 19-րդ ­դա­րէն, հաս­նե­լով մին­չեւ մեր օ­րե­րը, ման­րա­մաս­նօ­րէն ներ­կա­յաց­նե­լով Ա­րե­ւել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն դէմ գոր­ծադ­րո­ւած ցե­ղասպա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, ո­րուն վեր­ջին ա­րարք­նե­րը դառ­նօ­րէն ճա­շա­կեց Ար­ցա­խի տե­ղա­հա­նո­ւած հա­յու­թիւ­նը։
Ե­լոյ­թին ներ­կայ ե­ղան ­Յու­նա­հա­յոց Ա­ռաջ­նորդ ­Գե­ղամ արք. ­Խա­չե­րեան, ­Հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան հա­մայն­քի հո­գե­ւոր պետ վե­րա­պա­տո­ւե­լի ­Վի­գէն ­Չո­լա­քեան, յոյն ե­րե­սփո­խան­ներ, քա­ղա­քա­պե­տա­կան եւ մարզ­պե­տա­կան կար­գե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ եւ շատ մեծ հա­սա­րա­կու­թիւն մը, որ հե­տաքրք­րու­թեամբ հե­տե­ւե­ցաւ զե­կոյց­նե­րուն, ա­պա հար­ցում­ներ ուղ­ղեց խօ­սող­նե­րուն։
Զ­րոյ­ցը վա­րեց յայտ­նի լրագ­րող ­Քոս­թաս Փ­լիա­քոս, որ իր բաց­ման խօս­քին մէջ մէկ առ մէկ ներ­կա­յա­ցուց զե­կու­ցա­բեր­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ անդ­րա­դառ­նա­լով օ­րո­ւան նիւ­թին, նշում­ներ կա­տա­րեց, թէ ինչ­պէս ­Թուր­քիան այ­սօր մխրճո­ւած է տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին լայն դաշ­տէն ներս, փոր­ձե­լով հաս­տա­տել իր ծա­ւա­լա­պաշտ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը։
Ա­ռա­ջին զե­կու­ցա­բե­րը ե­ղաւ ­Հա­յաս­տա­նէն յատ­կա­պէս հրա­ւի­րո­ւած պատ­մա­բան, ­Հա­յաս­տա­նի ­Գի­տու­թին­նե­րու Ա­կա­դե­միոյ պատ­մու­թեան վա­րիչ, փրո­ֆէ­սոր Ար­մէն ­Մա­րու­քեան, որ ծա­ւա­լուն ներ­կա­յա­ցում մը կա­տա­րեց՝ սկսե­լով ար­ցա­խեան 44-օ­րեայ պա­տե­րազ­մէն ու հաս­նե­լով մին­չեւ Ար­ցա­խի հա­յա­թա­փու­մը։ Ան պատ­մա­գի­տա­կան տո­ւեալ­նե­րով ներ­կա­յա­ցուց թուր­քե­ւատր­պէյ­ճա­նա­կան յար­ձա­կո­ղա­կա­նու­թեան հե­տե­ւանք­նե­րը, եզ­րա­կաց­նե­լով, թէ ար­ցա­խեան հիմ­նախն­դի­րը եւ 140.000 գաղ­թա­կան­նե­րու վե­րա­դար­ձը չէ փա­կո­ւած ու այն կը մնայ հա­յու­թեան գլխա­ւոր հիմ­նախն­դի­րը։ ­Հայ­րե­նի գիտ­նա­կա­նի խօս­քը կը հրա­տա­րա­կենք ա­ռան­ձին՝ իր շա­հե­կա­նու­թեան հա­մար։
Երկ­րորդ խօ­սո­ղը ե­ղաւ Ա­թէն­քի ­Քա­փո­տիսթ­րիա­քօ հա­մալ­սա­րա­նի Աշ­խար­հագ­րու­թեան եւ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ուս­մանց դա­սա­խօս, հան­րա­ծա­նօթ գի­տա­զօ­տող փրոֆ. Իոան­նիս ­Մա­զիս։ ­Յար­գե­լի զե­կու­ցա­բե­րը ման­րա­մասն եւ ան­վի­ճե­լի տո­ւեալ­նե­րով լու­սար­ձա­կի տակ ա­ռաւ ­Թուր­քիոյ կող­մէ գոր­ծադ­րո­ւած՝ ա­սո­րին­նե­րու դէմ ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը։ ­Տա­լով պատ­մա­կան են­թա­հո­ղը Ա­րե­ւել­քի ժո­ղո­վուր­դին դէմ գոր­ծո­ւած սպան­դին, ան իր ներ­կա­յաց­ման թե­լը հաս­ցուց մին­չեւ այ­սօր՝ յայտ­նե­լով թէ, ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ գոր­ծո­ւած ռազ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն լոյ­սին տակ, ­Թուր­քիան կը շա­րու­նա­կէ իր բնաջնջ­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ընդ­դէմ ա­սո­րի ժո­ղո­վուր­դին։
Եր­րորդ զե­կու­ցա­բե­րը ե­ղաւ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան հար­ցե­րու ծա­նօթ փոր­ձա­գէտ ­Սա­վաս ­Քա­լեն­տե­րի­տիս, որ ներ­կա­յա­ցուց ­Սուլ­թա­նա­կան ­Թուր­քիոյ եւ Ե­րի­տա­սարդ թուր­քե­րու գա­ղա­փա­րա­կան ու պե­տա­կան աշ­խար­հա­յեաց­քը ընդ­դէմ Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան մէջ ապ­րող քրիս­տո­նեայ ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն։ Ան նշում­ներ կա­տա­րե­լով հան­րա­ծա­նօթ գիտ­նա­կան Սփ. Վ­րիո­նի­սի վեր­լու­ծում­նե­րուն, ընդգ­ծեց, թէ ­Թուր­քիա, որ­պէս ժո­ղո­վուրդ եւ պե­տու­թիւն, միշտ ա­ռաջ­նոր­դո­ւած է «այ­լոց հարս­տու­թեան յափշ­տա­կու­մի» քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նէն, որ մին­չեւ այ­սօր կը յատկան­շէ թրքա­կան ծա­ւա­լա­պաշ­տու­թեան տար­բեր ե­րես­նե­րը։ ­Յար­գե­լի խօ­սո­ղը եզ­րա­կա­ցուց, թէ ա­նոնք, ո­րոնք կը կար­ծեն, թէ սոյն քա­ղա­քա­կան կե­ցո­ւած­քը այ­լեւս տեղ չու­նի նո­րօ­րեայ թրքա­կան պե­տու­թեան մէջ, չա­րա­չար կը սխա­լին։ Ան շեշ­տեց, թէ միայն ժո­ղո­վուրդ­նե­րու հա­մա­տեղ գոր­ծակ­ցու­թեամբ կա­րե­լի պի­տի ըլ­լայ կա­սեց­նել ­Թուր­քիոյ նո­րօս­մա­նա­կան ա­խոր­ժակ­նե­րը։
­Ներ­կա­յա­ցում­նե­րու ա­ւար­տին ա­ռի­թը տրո­ւե­ցաւ ներ­կա­նե­րուն հար­ցում­ներ կա­տա­րել զե­կու­ցա­բեր­նե­րուն։ ­Բո­լոր հար­ցում­նե­րուն տրո­ւե­ցան ման­րա­մասն պա­տաս­խան­ներ, ա­ւե­լի հե­տաքր­քա­կան դարձ­նե­լով ներ­կա­յա­ցո­ւած նիւ­թե­րու ծա­ւա­լը։
Ե­լոյ­թի ա­ւար­տին, կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րուն կող­մէ յա­տուկ յու­շա­նո­ւէր­ներ բաժ­նո­ւե­ցան ե­րեք խօ­սող­նե­րուն եւ զրու­ցա­վա­րին։
­Կա­րե­լի է ը­սել, թէ ե­լոյ­թի բնոյ­թը, ժո­ղո­վուր­դի ցու­ցա­բե­րած հե­տաքրք­րու­թիւ­նը եւ զե­կոյ­նե­րու հե­տաքր­քա­կան նիւ­թե­րը, խթան կը հան­դի­սա­նան, որ­պէս­զի ա­պա­գա­յին եւս նման գոր­ծակ­ցու­թեան դաշ­տէն ներս, կազ­մա­կեր­պել զե­կու­ցա­կան ե­րե­կո­ներ ու ալ տե­սա­կի մի­ջո­ցա­ռում­ներ, հան­րու­թիւ­նը ի­րա­զեկ պա­հե­լու հա­մար տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին եւ ազ­գա­յին հիմ­նախնդիր­նե­րուն մա­սին։

Ար­ցա­խեան հիմ­նա­հար­ցի շուրջ դի­ւա­նա­գի­տա­կան քննար­կում­նե­րը
2020 թո­ւա­կա­նի պա­տե­րազ­մից յե­տոյ
ԱՐՄԷՆ ՄԱՐՈՒՔԵԱՆ
պ.գ.դ., պրո­ֆէ­սոր, ՀՀ ԳԱԱ ­Պատ­մու­թեան ինս­տի­տու­տի ­
Հայ­կա­կան հար­ցի եւ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­մու­թեան բաժ­նի վա­րիչ
mararmts@yahoo.com

Ար­ցա­խի դէմ Ադր­բե­ջա­նի կող­մից 2020 թ. Սեպ­տեմ­բե­րի 27-ին սան­ձա­զեր­ծած հեր­թա­կան ագ­րե­սիան, որն ան­թա­քոյց խրա­խուս­ւում եւ ուղ­ղորդւում էր ­Թուր­քիա­յի կող­մից, կա­սե­ցո­ւեց ­Ռու­սաս­տա­նի նա­խա­գա­հի միջ­նոր­դու­թեամբ Նո­յեմ­բե­րի 9-ին Ադր­բե­ջա­նի, ­Հա­յաս­տա­նի եւ ­Ռու­սաս­տա­նի ղե­կա­վար­նե­րի մի­ջեւ ստո­րագ­րո­ւած «­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի հա­կա­մար­տու­թեան գօ­տում կրա­կի եւ ռազ­մա­կան բո­լոր գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի ամ­բող­ջա­կան դա­դա­րեց­ման մա­սին» յայ­տա­րա­րու­թեամբ (այ­սու­հետ՝ «ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թիւն»):
Իր ի­րա­ւա­կան կար­գա­վի­ճա­կով տո­ւեալ փաս­տա­թուղ­թը մի­ջազ­գա­յին պայ­մա­նա­գիր է, ո­րը ստո­րագ­րո­ւել է մի­ջազ­գա­յին պայ­մա­նագ­րա­յին ի­րա­ւուն­քի կո­պիտ խախ­տում­նե­րով։ «Ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թեան» բո­վան­դա­կու­թիւ­նից ակնյայտ է, որ այն ոչ միայն եւ ոչ այն­քան փաս­տա­թուղթ է ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղում հրա­դա­դա­րի եւ բո­լոր ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի մա­սին, այլ Ե.Ա.Հ.Կ. ­Մինս­կի խմբի հա­մա­նա­խա­գահ­նե­րի միջ­նոր­դու­թեամբ բա­նակ­ցա­յին գոր­ծըն­թա­ցի ըն­թաց­քում կող­մե­րի մի­ջեւ նախ­կի­նում հա­մա­ձայ­նե­ցո­ւած փաս­տաթղ­թե­րի ո­րոշ դրոյթ­նե­րի հի­ման վրայ հա­կա­մար­տու­թիւ­նը լու­ծե­լու փորձ։ ­Մաս­նա­ւո­րա­պէս «ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թեան» տեքս­տում ընտ­րո­ղա­բար նե­րա­ռո­ւել են Ադր­բե­ջա­նի շա­հե­րից բխող «­Կա­զա­նի փաս­տաթղ­թից» կէ­տե­րը՝ դուրս թող­նե­լով այն դրոյթ­նե­րը, ո­րոնք վե­րա­բե­րում էին ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի վերջ­նա­կան ի­րա­ւա­կան կար­գա­վի­ճա­կին եւ Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թեան բնակ­չու­թեան անվ­տան­գու­թեա­նը:
«Ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թեան» մէջ ո­չինչ չկայ պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում Ադր­բե­ջա­նի կա­տա­րած յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի մա­սին, ին­չը Ադր­բե­ջա­նին ու ­Թուր­քիա­յին քա­ջա­լե­րեց դրա ըն­դու­նու­մից յե­տոյ էլ շա­րու­նա­կել հայ ժո­ղովր­դի դէմ ի­րա­կա­նա­ցո­ւող ռազ­մա­կան յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը եւ մարդ­կու­թեան դէմ յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը։ ­Փաս­տաթղ­թում ո­չինչ չի աս­ւում նաեւ քա­ղա­քա­ցիա­կան օբ­յեկտ­նե­րի, հա­ղոր­դակ­ցու­թեան ու­ղի­նե­րի, մշա­կու­թա­յին ու պատ­մա­կան ժա­ռան­գու­թեան օբ­յեկտ­նե­րի ռմբա­կո­ծու­թիւ­նից յե­տոյ հայ­կա­կան կող­մին պատ­ճա­ռո­ւած վնա­սի հա­մար Ադր­բե­ջա­նին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան կան­չե­լու մա­սին, ին­չը յան­գեց­րեց ­Բա­քո­ւի կող­մից Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թեան օ­կու­պա­ցո­ւած տա­րածք­նե­րում մշա­կու­թա­յին ցե­ղաս­պա­նու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան շա­րու­նա­կու­թեա­նը:
«Ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը» զուտ ժա­մա­նա­կա­ւոր, ի­րա­վի­ճա­կա­յին լու­ծում էր, ո­րը ոչ թէ կար­գա­ւո­րեց, այլ ըն­դա­մէ­նը ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս սա­ռեց­րեց հա­կա­մար­տու­թիւ­նը: Ադր­բե­ջա­նին եւ ­Թուր­քիա­յին ա­րո­ւած զի­ջում­նե­րը ոչ միայն չնուա­զեց­րին, այլ ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ գրգռե­ցին ցե­ղաս­պա­նա­կան տան­դե­մի ա­խոր­ժա­կը։ ­Հայ­կա­կան կող­մից տո­ւեալ փաս­տաթղ­թի դրոյթ­նե­րի կա­տա­րու­մը միայն ժա­մա­նա­կա­ւոր յա­րա­բե­րա­կան կա­յու­նու­թիւն ա­պա­հո­վեց հա­կա­մար­տու­թեան գօ­տում, ո­րը պար­բե­րա­բար խախտ­ւում էր Ադրբե­ջա­նի կող­մից՝ յա­ճախ ­Թուր­քիա­յի հրահրմամբ: Ի­րա­վի­ճա­կը բար­դա­նում էր նաեւ նրա­նով, որ թուր­քա­կան զին­տեխ­նի­կան, յա­տուկ ջո­կա­տա­յին­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ ա­հա­բե­կիչ­նե­րը շա­րու­նա­կում էին մնալ հա­կա­մար­տու­թեան գօ­տում։
­Փաս­տաթղ­թի դրոյթ­նե­րի ի­րա­գոր­ծու­մից յե­տոյ Ար­ցա­խի եւ սահ­մա­նա­մերձ դար­ձած Հ.Հ. բնա­կա­վայ­րե­րի խա­ղաղ բնակ­չու­թեան անվ­տան­գու­թեան սպառ­նա­լիք­նե­րը ոչ միայն չնո­ւա­զե­ցին, այ­լեւ էա­պէս մե­ծա­ցան։ ­Դա մե­ծա­պէս պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած էր նրա­նով, որ ի տար­բե­րու­թիւն Ադր­բե­ջա­նի, ո­րը ոչ միայն ա­մէն կերպ խու­սա­փում էր իր սահ­մա­նա­փակ պար­տա­ւո­րու­թիւն­նե­րի կա­տա­րու­մից, այ­լեւ հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն խախ­տում էր ձեռք բե­րո­ւած պայ­մա­նա­ւո­րո­ւա­ծու­թիւն­նե­րը։
2021 թ. Մա­յի­սի 12-ին Ադր­բե­ջա­նը ձեռ­նար­կեց հեր­թա­կան ագ­րե­սիան այս ան­գամ ար­դէն Հ.Հ. ինք­նիշ­խան տա­րած­քի նկատ­մամբ, ին­չի հե­տե­ւան­քով պաշ­տօ­նա­կան տո­ւեալ­նե­րով ­Գե­ղար­քու­նի­քի մար­զի ­Վե­րին ­Շոր­ժայ եւ ­Կութ բնա­կա­վայ­րե­րի ու ­Սիւ­նի­քի մար­զի ­Սեւ լճե­րի շրջա­նում ադր­բե­ջա­նա­կան զի­նու­ժի կող­մից բռնագ­րա­ւո­ւեց շուրջ 40 կը մայ տա­րածք:
Ս­տեղ­ծո­ւած ի­րա­վի­ճա­կում 2021 թ. Նո­յեմ­բե­րի 26-ին ­Սո­չիում կա­յա­ցաւ հեր­թա­կան ե­ռա­կողմ հան­դի­պու­մը, ո­րի ըն­թաց­քում ըն­դու­նո­ւեց հեր­թա­կան հա­մա­տեղ յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը, ո­րով կող­մե­րը պայ­մա­նա­ւո­րո­ւե­ցին քայ­լեր ձեռ­նար­կել ադր­բե­ջա­նայ-հայ­կա­կան սահ­մա­նին կա­յու­նու­թեան եւ անվ­տան­գու­թեան մա­կար­դա­կը բարձրացնե­լու, ինչ­պէս նաեւ եր­կու երկր­նե­րի մի­ջեւ պե­տա­կան սահ­մա­նի սահ­մա­նա­զատ­ման երկ­կողմ յանձ­նա­ժո­ղո­վի ստեղծ­ման ուղ­ղու­թեամբ:
­Ռազ­մա­կան ու­ժի ցու­ցադր­մամբ եւ նոր պա­տե­րազ­մի սպառ­նա­լի­քով Ադր­բե­ջա­նը հայ­կա­կան կող­մին փոր­ձում էր պար­տադ­րել իր հա­մար շա­հա­ւէտ պայ­ման­նե­րով խա­խա­ղու­թեան պայ­մա­նագ­րի ստո­րագ­րում, մի բան, որ հայ­կա­կան դի­ւա­նա­գի­տու­թիւ­նը չկա­րո­ղա­ցաւ Ադր­բե­ջա­նին պար­տադ­րել Ար­ցա­խեան ա­ռա­ջին պա­տե­րազ­մի յաղ­թա­նա­կից յե­տոյ: 2022 թ. Մար­տի 11-ին Ադր­բե­ջա­նը հայ­կա­կան կող­մին փո­խան­ցեց յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի կար­գա­ւոր­ման 5 սկզբունք­ներ: Ի­րա­կա­նում դրանք ոչ թէ ­Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւննե­րի կար­գա­ւոր­ման եւ այս­պէս կո­չո­ւած «խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նագ­րի» ստո­րագր­ման սկզբունք­ներ էին, այլ ­Հա­յաս­տա­նի առ­ջեւ դրուած նա­խա­պայ­ման­ներ: ­Մի­մեանց նկատ­մամբ տա­րած­քա­յին պա­հանջ­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թեան եւ ա­պա­գա­յում նման պա­հանջ­ներ չներ­կա­յաց­նե­լու պար­տա­ւո­րու­թեան են­թա­տեքս­տը վե­րա­բեր­ւում էր նրան, որ ­Հա­յաս­տա­նը հրա­ժա­րո­ւէր բարձրաց­նել ար­ցա­խա­հա­յու­թեան ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­ւուն­քի եւ Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ինք­նիշ­խա­նու­թեան հար­ցե­րը:
Ադր­բե­ջա­նը ցի­նի­կա­բար ա­ռա­ջար­կում էր ձեռնպահ մնալ միջ­պե­տա­կան յա­րա­բե­րութիւն­նե­րում մի­մեանց անվ­տան­գու­թեա­նը սպառ­նա­լուց, քա­ղա­քա­կան ան­կա­խու­թեան ու տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան դէմ սպառ­նա­լիք­նե­րի եւ ու­ժի կի­րա­ռու­մից, այն դէպ­քում, երբ հէնց ինքն էր Ար­ցա­խի ու ­Հա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տու­թիւն­նե­րի նկատ­մամբ հե­տե­ւո­ղայ-կա­նօ­րէն ի­րա­կա­նաց­նում նշո­ւած ագ­րե­սիւ գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը: ­Հայ­կա­կան կող­մին փո­խան­ցո­ւած «սկզբունք­նե­րից» մէ­կով Ադր­բե­ջանն ա­ռա­ջար­կում էր ադրբե­ջա­նայ-հայ­կա­կան պե­տա­կան սահ­մա­նի սահ­մա­նա­զա­տում եւ սահ­մա­նագ­ծում ի­րա­կա­նաց­նել՝ ո­րե­ւէ պար­տա­ւո­րու­թիւն չստանձ­նե­լով, որ նախ­քան այդ իր զի­նո­ւած ու­ժե­րը պէտք է հետ քա­շուէին ­Հա­յաս­տա­նից բռնա­զաւ­թած տա­րածք­նե­րից: Ն­ման դէպ­քում այս «սկզբուն­քի» մի­ջո­ցով Ադր­բե­ջա­նը նախ փոր­ձում էր վերջ­նա­կա­նա­պէս տի­րա­նալ 2021 թ. մա­յի­սեան ագ­րե­սիա­յի հե­տե­ւան­քով ­Հա­յաս­տա­նից բռնա­զաւ­թո­ւած ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցող տա­րածք­նե­րին: Ադր­բե­ջա­նա­կան ա­ռա­ջարկ­նե­րի վեր­ջին «սկզբուն­քը» վե­րա­բե­րում էր տրանս­պոր­տի եւ հա­ղոր­դակ­ցու­թեան ու­ղի­նե­րի բաց­մա­նը,6 ին­չի տակ Ադր­բե­ջա­նը նկա­տի ու­նի այս­պէս կո­չո­ւած «­Զան­գե­զու­րեան մի­ջանց­քով» ցա­մա­քա­յին կա­պի ստեղ­ծու­մը ոչ միան Ադր­բե­ջա­նի կող­մից Ար­ցա­խի բռնա­զաւ­թո­ւած շրջան­նե­րի ու ­Նա­խի­ջե­ւա­նի ինք­նա­վար հան­րա­պե­տու­թեան, այ­լեւ ­Թուր­քիա­յի հետ, ին­չը կը դառ­նայ պան­թու­րա­նա­կան ծրագ­րի ի­րա­կա­նաց­ման ա­ռա­ջին լուրջ քայ­լե­րից մէ­կը:
­Մար­տի 14-ին ­Հա­յաս­տա­նը պա­տաս­խան ա­ռա­ջարկ­ներ ներ­կա­յաց­րեց ­Բա­քո­ւին, ո­րոն­ցում նշւում էր, որ ­Հա­յաս­տա­նը Ադր­բե­ջա­նի նկատ­մամբ եր­բեք տա­րած­քա­յին պա­հանջ­ներ չի ու­նե­ցել եւ չու­նի՝ յղում կա­տա­րե­լով Խ.Ս.Հ.Մ. նախ­կին հան­րա­պե­տու­թիւն­նե­րի, այդ թւում՝ Ադր­բե­ջա­նի հետ հա­մա­տեղ 1991 թ. Դեկ­տեմ­բե­րի 21-ին Ալ­մայ-Ա­թա­յում ­Հա­յաս­տա­նի կող­մից ստո­րագ­րո­ւած Ա.Պ.Հ.-ի ստեղծ­ման մա­սին հռչա­կա­գի­րը, ո­րի դրոյթ­նե­րից մէ­կով փաս­տա­թուղ­թը ստո­րագ­րող կող­մե­րը փո­խա­դար­ձա­բար ճա­նա­չում էին մի­մեանց տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւ­նը եւ առ­կայ սահ­ման­նե­րի ան­ձեռնմ­խե­լիու­թիւ­նը։ Այս ա­ռու­մով պէտք է նշել, որ Ալ­մայ-Ա­թա­յի հռչա­կագ­րի ըն­դուն­ման բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րում ընդգր­կո­ւած հայ գոր­ծիչ­նե­րի պնդմամբ, ­Հա­յաս­տա­նը Ա.Պ.Հ. ստեղծ­ման մա­սին տո­ւեալ հռչա­կա­գի­րը ստո­րագ­րել եւ վա­ւե­րաց­րել է ո­րո­շա­կի վե­րա­պա­հում­նե­րով, ո­րոն­ցից մէ­կով փաս­տօ­րէն նա­խա­տե­սել է Ա.Պ.Հ.-ին նաեւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի միա­նա­լու հնա­րաւորու­թիւ­նը: Ան­կախ այն հան­գա­ման­քից, որ «­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բաղ» ա­նո­ւա­նու­մը վե­րա­պահ­ման մէջ ու­ղիղ նշո­ւած չէր, սա­կայն այն շա­րադ­րո­ւած է այն­պէս, որ դրա տակ կա­րող է հաս­կա­ցո­ւել միայն ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղը: Ինչ­պէս յայտ­նի է ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղը Խ.Ս.Հ.Մ. կազ­մում ու­նե­ցել է «ինք­նա­վար կազ­մա­ւոր­ման»՝ ինք­նա­վար մար­զի կար­գա­վի­ճակ եւ Խ.Ս.Հ.Մ. ­Գե­րա­գոյն խորհր­դի կող­մից «Խ.Ս.Հ.Մ. գո­յու­թեան դա­դա­րեց­ման մա­սին» Դեկ­տեմ­բե­րի 26-ին ըն­դու­նո­ւած հռչա­կագ­րից 16 օր ա­ռաջ՝ 1991 թ. Դեկ­տեմ­բե­րի 10-ին հան­րա­քո­ւէի մի­ջո­ցով հռչա­կել էր իր ան­կա­խու­թիւ­նը: ­Յա­ւե­լենք, որ Ադր­բե­ջա­նը Ալ­մայ-Ա­թա­յի հռչա­կա­գի­րը վա­ւե­րաց­րել է 1993 թ. եւ այդ պա­հից է միայն ան­դա­մակ­ցել Ա.Պ.Հ.-ին, ինչն էա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նի նաեւ Ադր­բե­ջա­նի սահ­ման­նե­րի յստա­կեց­ման տե­սա­կէ­տից: Ա­ռանց ­Հա­յաս­տա­նի ու Ար­ցա­խի հան­րա­պե­տու­թիւն­նե­րի հա­մար այս կա­րե­ւոր հան­գա­մանք­նե­րի շեշ­տադր­ման, զուտ Ադր­բե­ջա­նի տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան նկատ­մամբ յա­ւակ­նու­թիւն­ներ չու­նե­նա­լու ա­ռու­մով Ալ­մայ-Ա­թա­յի հռչա­կագ­րի յի­շա­տա­կու­մը բա­ցա­ռա­պէս բխում է ադր­բե­ջա­նա­կան կող­մի շա­հե­րից:
Անդ­րա­դարձ էր կա­տար­ւում ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի հա­յե­րի անվ­տան­գու­թեան ե­րաշ­խա­ւոր­ման, նրանց ի­րա­ւունք­նե­րի եւ ա­զա­տու­թիւն­նե­րի յարգման, ինչ­պէս նաեւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի վերջ­նա­կան կար­գա­վի­ճա­կի ո­րոշ­ման հար­ցե­րին, սա­կայն բա­ցար­ձա­կա­պէս չէր յստա­կեցւում, թէ ­Հա­յաս­տա­նը ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի հա­մար ինչ­պի­սի կար­գա­վի­ճակ էր տես­նում կամ այդ հար­ցի լուծ­ման ինչ մե­խա­նիզմ էր ա­ռա­ջար­կում:
Ակ­նարկ­ւում էր, որ Ադր­բե­ջա­նը շա­րու­նա­կում էր չկա­տա­րել բո­լոր ռազ­մա­գե­րի­նե­րի վե­րա­դար­ձի եւ հա­ղոր­դակ­ցու­թեան ու­ղի­նե­րի բաց­ման «Ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թեամբ» ստանձ­նած պար­տա­ւո­րու­թիւն­նե­րը։ Այս կէ­տի ձե­ւա­կեր­պում­նե­րից յստակ չի դառ­նում, թէ ­Ռու­սաս­տան-­Հա­յաս­տան-Ադր­բե­ջան ձե­ւա­չա­փով Ադր­բե­ջա­նի ստանձ­նած պար­տա­ւո­րու­թիւն-նե­րի լիար­ժէք ու վերջ­նա­կան կա­տա­րու­մը ար­դեօ՞ք հայ­կա­կան կող­մը հա­կո­ւած է որ­պէս նա­խա­պայ­ման հա­մա­րել՝ խա­ղա­ղու­թեան բա­նակ­ցու­թիւն­ներ սկսե­լու հա­մար, թէ՞ դա պար­զա­պէս փաս­տի ար­ձա­նագ­րում էր: ­Պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւն էր յայտն­ւում Ադր­բե­ջա­նի հետ խա­ղա­ղու­թեան, յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի կար­գա­ւոր­ման պայ­մա­նա­գիր կնքե­լու բա­նակ­ցու-թիւն­նե­րը սկսել ՄԱԿ-ի կա­նո­նադ­րու­թեան, «­Քա­ղա­քա­ցիա­կան եւ քա­ղա­քա­կան ի­րա­ւունք­նե­րի մա­սին» մի­ջազ­գա­յին կո­նո­ւեն­ցիա­յի եւ ­Հել­սին­կեան եզ­րա­փա­կիչ ակ­տի հի­ման վրայ, ին­չից հաս­կա­նա­լի է դառ­նում, որ բա­նակ­ցու­թիւն­ներ սկսե­լու հար­ցում, ի տար­բե­րու­թիւն Ադր­բե­ջա­նի, ­Հա­յաս­տա­նը ո­րե­ւէ նա­խա­պայ­ման չի ա­ռա­ջադ­րում: ­Վեր­ջա­պէս տե­ղե­կաց­ւում էր, որ Ադր­բե­ջա­նի հետ խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նագ­րի կնքման նպա­տա­կով բա­նակ­ցու­թիւն­ներ կազ­մա­կեր­պե­լու հա­մար ­Հա­յաս­տա­նը դի­մե­լու է Ե.Ա.Հ.Կ. ­Մինս­կի խմբի հա­մա­նա­խա­գահ­նե­րին:
Այս կէ­տով հայ­կա­կան կող­մը կար­ծես փոր­ձում էր վե­րա­կեն­դա­նաց­նել ­Մինս­կի խում­բը, սա­կայն Ուկ­րաի­նա­յում ­Ռու­սաս­տան-Ա­րեւ­մուտք դի­մա­կա­յու­թեան պայ­ման­նե­րում այս ձե­ւա­չա­փի վե­րա­գոր­ծար­կումն ա­նի­րա­տե­սա­կան էր, քան­զի նախ Ե.Ա.Հ.Կ. ­Մինս­կի խմբի նա­խա­գա­հու­թիւ­նը ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ադր­բե­ջա­նի մի­ջեւ խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նագ­րի ստո­րագր­ման բա­նակ­ցու­թիւն­ներ կազմա­կեր­պե­լու ման­դա­տով օժ­տո­ւած չէ եւ, ա­ռանց կող­մե­րի հա­մա­ձայ­նու­թեան ու յստակ դիմու­մի, չի կա­րող իր վրայ նման լիա­զօ­րու­թիւններ վերց­նել: Խն­դի­րը բար­դա­նում է նրա­նով, որ 2020 թ. Ար­ցա­խեան եր­րորդ պա­տե­րազմում ­Թուրքիա­յի ա­ջակ­ցու­թեամբ ձեռք բե­րած յա­ջողու­թիւ­նից յե­տոյ Ադրբե­ջանն ընդ­հան­րա­պէս մերժում է այդ ձե­ւաչա­փը: ­Պա­տա­հա­կան չէ, որ որ­պէս ­Մինս­կի խմբին այ­լընտ­րանք ա­ռաջ քա­շուեց «3+3» ձե­ւա­չա­փը, ո­րի կազ­մում ­Ռու­սաս­տա­նից բացի, որ­պէս տարածաշր­ջա­նա­յին տէ­րութիւն­ներ, ընդգրկուեցին նաեւ ­Թուր­քիան եւ Ի­րա­նը, բացառե­լով ա­րեւմ­տեան երկր­նե­րի մաս­նակ­ցու­թիւ­նը:
­Բա­նակ­ցա­յին գոր­ծըն­թա­ցում ե­ռամ­սեայ դա­դա­րից եւ Ադր­բե­ջա­նի կող­մից օ­գոս­տո­սեան յար­ձակ­ման հե­տե­ւան­քով ­Լա­չի­նի մի­ջանց­քի հայ­կա­կան ե­րեք բնա­կա­վայ­րե­րի՝ ­Բեր­ձո­րի, Ա­ղաւ­նո­յի եւ ­Սու­սի հա­յա­թա­փու­մից ու Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեա­նը կա­պող միակ եր­թու­ղու փո­փո­խու­թիւ­նից հետ 2022 թ. Օ­գոս­տո­սի 31-ին Ե.Մ. Եւ­րո­պա­կան խորհր­դի նա­խա­գահ ­Շառլ ­Մի­շե­լի միջ­նոր­դու­թեամբ Բ­րիւ­սե­լում կա­յա­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վար­նե­րի հեր­թա­կան հան­դի­պու­մը:
­Մի­շե­լի յայ­տա­րա­րու­թեան մէջ շեշ­տադր­ւում էր, որ պայ­մա­նա­ւո­րո­ւա­ծու­թիւն է ձեռք բե­րո­ւել ակ­տի­ւաց­նել աշ­խա­տանք­նե­րը ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ադրբե­ջա­նի մի­ջեւ միջ­պե­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կար­գա­ւո­րող խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նագ­րի ա­ռաջ­խա­ղաց­ման ուղ­ղու­թեամբ եւ արտ­գործ­նա­խա­րար­նե­րին յանձ­նա­րա­րո­ւել էր մէկամ­սեայ ժամ­կէ­տում հան­դի­պում կազ­մա­կեր­պել՝ փաս­տաթղ­թե­րի նա­խագ­ծե­րի վրայ աշ­խա­տե­լու նպա­տա­կով։ Ի տար­բե­րու­թիւն ­Մի­շե­լի մա­յի­սեան յայ­տա­րա­րու­թեան, նոր տեքս­տում «­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բաղ» եւ «­Ղա­րա­բա­ղեան հա­կա­մար­տու­թիւն» բա­ռա­կա­պակ­ցու­թիւն­ներն այ­լեւս չեն գոր­ծած­ւում:
­Յատ­կան­շա­կան էր, որ հայ­կա­կան կող­մի տա­րա­ծած հա­ղոր­դագ­րու­թեան մէջ ­Հա­յաս­տան-Ադր­բե­ջան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի կար­գա­ւոր­ման խնդիրն ու «­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի հիմ­նախնդ­րին վե­րա­բե­րող հար­ցե­րը» տա­րան­ջա­տո­ւած էին, ին­չը հիմք տո­ւեց են­թադ­րե­լու, որ ­Հա­յաս­տա­նը կար­ծես թէ նա­հան­ջեց վեր­ջին կէս տա­րո­ւայ ըն­թաց­քում որ­դեգ­րած դիր­քո­րո­շու­մից: Ադր­բե­ջա­նի հետ այս­պէս կո­չո­ւած «խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նագրի» եւ Ար­ցա­խեան հիմ­նա­հար­ցի տա­րան­ջա­տու­մը բա­ցա­ռա­պէս բխում էր Ադր­բե­ջա­նի շա­հե­րից եւ լուրջ վտանգ­ներ էր պա­րու­նա­կում հայ­կա­կան եր­կու պե­տու­թիւն­նե­րի հա­մար, քան­զի ակն­յայտ էր, որ, իր նպա­տա­կին հաս­նե­լով եւ ­Հա­յաս­տա­նի հետ հա­մա­պա­տաս­խան փաս­տա­թուղթ ստո­րագ­րե­լուց յե­տոյ, Ադր­բե­ջա­նը վեր­ջի­նիս հետ Ար­ցա­խեան հիմ­նա­հար­ցի շուրջ բա­նակ­ցու­թիւն­ներ վա­րե­լու ո­րե­ւէ շար­ժա­ռիթ այ­լեւս չէր ու­նե­նայ:
­Հա­կա­ռակ ձեռք բե­րո­ւած պայ­մա­նա­ւո­րո­ւա­ծու­թիւն­նե­րի, Ադր­բե­ջա­նի կող­մից Հ.Հ. նկատ­մամբ 2022 թ. Սեպ­տեմ­բե­րի 13-ին ձեռ­նար­կո­ւեց հեր­թա­կան ագ­րե­սիան, ին­չի հե­տե­ւան­քով պաշ­տօ­նա­կան տո­ւեալ­նե­րով Հ.Հ. ինք­նիշ­խան տա­րած­քից բռնագ­րա­ւո­ւեց եւս 10 կմ. ­տա­րածք:
Այս յար­ձա­կու­մից յե­տոյ էր, որ Ֆ­րան­սիա­յի նա­խա­գահ Է. ­Մակ­րօ­նի եւ Ե.Մ. Եւ­րո­պա­կան խորհրդի նա­խա­գահ Շ. ­Մի­շե­լի հա­մա­տեղ միջ­նոր­դու­թեամբ Հոկ­տեմ­բե­րի 6-ին Պ­րա­հա­յում կազ­մա­կեր­պո­ւեց ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վար­նե­րի յա­ջորդ հան­դի­պու­մը: ­Հեր­թա­կան ան­գամ հայ­կա­կան կող­մը հա­մա­ձայն­ւում էր Ալ­մայ-Ա­թա­յի հռչա­կագ­րի շեշ­տադր­մա­նը՝ ա­ռանց ժա­մա­նա­կին կա­տա­րած վե­րա­պա­հում­նե­րին եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս 10-րդ ­վե­րա­պահ­մա­նը յղում կա­տա­րե­լու: ­Դա Ադրբե­ջա­նին հնա­րա­ւո­րու­թիւն տո­ւեց տո­ւեալ փաս­տա­թուղ­թը մեկ­նա­բա­նել բա­ցա­ռա­պէս սե­փա­կան շա­հե­րից ել­նե­լով՝ իր տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան սկզբուն­քի շրջա­նակ­նե­րում տե­ղա­ւո­րե­լով նաեւ Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը:
Ադր­բե­ջա­նի եւ ­Հա­յաս­տա­նի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի կար­գա­ւոր­ման գոր­ծըն­թացն իր ձեռ­քը վերցնե­լու Ե.Մ. այս նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րից յե­տոյ միան­գա­մայն սպա­սե­լի էր, որ այդ գոր­ծըն­թա­ցում բա­ւա­կան մեծ ջան­քեր գոր­ծադ­րած ­Ռու­սաս­տա­նը փոր­ձե­լու էր վե­րա­հաս­տա­տել իր ա­ռաջ­նա­յին դե­րա­կա­տա­րու­մը: Ե­րեք երկր­նե­րի՝ ­Ռու­սաս­տա­նի, Ադր­բե­ջա­նի եւ ­Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վար­նե­րի վեր­ջին հան­դի­պու­մը ­Սո­չիում կա­յա­ցաւ 2022 թ.­Հոկ­տեմ­բե­րի 31-ին, ո­րի ար­դիւն­քում ըն­դու­նո­ւած հեր­թա­կան, ար­դէն թո­ւով չոր­րորդ, հա­մա­տեղ յայ­տա­րա­րու­թեամբ կող­մե­րը վե­րա­հաս­տա­տե­ցին ե­ռա­կողմ ձե­ւա­չա­փով ըն­դու­նո­ւած նա­խորդ ե­րեք հա­մա­տեղ յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րի պար­տա­ւո­րու­թիւն­նե­րը:
­Ռու­սաս­տա­նի հա­մար սկզբուն­քա­յին նշա­նա­կու­թիւն ու­նէր այն, որ կող­մե­րը կրկին կա­րե­ւո­րե­ցին ռու­սա­կան խա­ղա­ղա­պահ զօ­րախմ­բի ներդ­րու­մը տա­րա­ծաշր­ջա­նում ի­րա­վի­ճա­կի կա­յու­նաց­ման եւ անվ­տան­գու­թեան ա­պա­հով­ման գոր­ծում: ­Հեր­թա­կան ան­գամ Ալ­մայ-Ա­թա­յի 1991 թ. հռչա­կա­գի­րը մեկ­նա­բան­ւում էր բա­ցա­ռա­պէս Ադր­բե­ջա­նի հա­մար շա­հա­ւէտ հա­մա­տեքս­տում, եւ կող­մե­րը պայ­մա­նա­ւոր­ւում էին զերծ մնալ ու­ժի կի­րա­ռու­մից կամ դրա կի­րառ­ման սպառ­նա­լի­քից: ­Փաս­տաթղթում նշւում է Ադր­բե­ջա­նի եւ ­Հա­յաս­տա­նի մի­ջեւ խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նագ­րի կնքման եւ դրա ուղ­ղու­թեամբ նա­խա­պատ­րաս­տա­կան աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թեան մա­սին, ին­չը կա­րե­ւոր­ւում էր տա­րա­ծաշր­ջա­նում կա­յուն եւ եր­կա­րա­ժամ­կէտ խա­ղա­ղու­թեան հաս­նե­լու տե­սա­կէ­տից։ ­Ռու­սաս­տանն, իր հեր­թին, վե­րա­հաս­տա­տեց 2021 թ. Նո­յեմ­բե­րի 26-ի ե­ռա­կողմ յայ­տա­րա­րու­թեամբ ստանձ­նած այն պար­տա­ւո­րու­թիւ­նը, որ պատ­րաստ է կող­մե­րին խորհր­դա­տո­ւա­կան ա­ջակ­ցու­թիւն ցու­ցա­բե­րել սա­հա­ման­նե­րի դե­լի­մի­տա­ցիա­յի եւ դէ­մար­կա­ցիա­յի հար­ցում՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով ­Ռու­սաս­տա­նի Գլ­խա­ւոր շտա­բում պա­հո­ւող քար­տէզ­նե­րի տրա­մադ­րու­մը։ Այս կէ­տը, պաշ­տօ­նա­կան ­Մոս­կո­ւան թե­րեւս հաս­ցէագ­րում էր Ե.Մ.-ին, քան­զի վեր­ջի­նիս միջ­նոր­դու­թեամբ կազ­մա­կեր­պո­ւած հան­դի­պում­նե­րի ար­դիւն­քում ըն­դու­նո­ւած փաս­տաթղ­թե­րում նոյն­պէս խօս­ւում էր Ադր­բե­ջա­նի եւ ­Հա­յաս­տա­նի սահ­ման­նե­րի դե­լի­մի­տա­ցիա­յի եւ դէ­մար­կա­ցիա­յի հար­ցե­րում ա­ջակ­ցու­թիւն ցու­ցա­բե­րե­լու մա­սին:
Ամ­փո­փե­լով կա­րող ենք ար­ձա­նագ­րել, որ այս հար­ցում ­Ռու­սաս­տան-Ա­րեւ­մուտք մրցակ­ցու­թեան ու դի­մա­կա­յու­թեան պայ­ման­նե­րում, Ադր­բե­ջա­նի պար­բե­րա­կան ռազ­մա­կան ագ­րե­սիա­նե­րի եւ ան­զի­ջում կե­ցո­ւած­քը մի կող­մից եւ հայ­կա­կան կող­մի ոչ հե­տե­ւո­ղա­կան, եր­բեմն զի­ջո­ղա­կան դիր­քո­րոշ­ման հե­տե­ւան­քով միւս կող­մից, Ար­ցա­խեան հիմ­նա­հար­ցի կար­գա­ւոր­ման գոր­ծըն­թա­ցում կա­տա­րո­ւե­ցին այն­պի­սի փո­խա­կեր­պում­ներ, երբ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի ար­դիւն­քում ըն­դու­նո­ւած եւ հրա­պա­րա­կո­ւած դի­ւա­նա­գի­տա­կան փաս­տաթղթե­րում ա­ւե­լի շատ տեղ էին գտնում Ադր­բե­ջա­նի շա­հե­րից բխող եւ հայ­կա­կան շա­հե­րը ոտ­նա­հա­րող կէ­տեր ու ձե­ւա­կեր­պում­ներ:
Ադր­բե­ջա­նը ­Թուր­քիա­յի հրահր­մամբ շտա­պում էր ա­ռա­ւե­լա­գոյն օ­գուտ­ներ քա­ղել Ար­ցա­խեան 2020 թ. պա­տե­րազ­մի հե­տե­ւան­քով ստա­ցած ա­ռա­ւե­լու­թիւ­նից, քաջ գի­տակ­ցե­լով, որ ե­թէ իր հա­մար բա­րեն­պաստ փու­լը ձեռ­քից բաց թող­նի եւ ի­րա­վի­ճա­կը փո­խո­ւի, գու­ցէ այ­լեւս նման հնա­րա­ւո­րու­թիւն չստա­նայ: ­Հայ­կա­կան կողմն ա­մէն կերպ փոր­ձում էր ձգձգել հար­ցի վերջ­նա­կան լու­ծու­մը եւ ժա­մա­նակ շա­հել, սա­կայն Ադր­բե­ջա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի, ինչ­պէս նաեւ Ար­ցա­խեան հիմ­նա­հար­ցի կար­գա­ւոր­ման հար­ցում ­Ռու­սաս­տա­նի, ­Վա­շինգ­տո­նի ու Բ­րիւ­սե­լի միջ­նոր­դու­թիւն­նե­րի ու ա­ռա­ջար­կու­թիւն­նե­րի մի­ջեւ մա­նեւ­րե­լու քայ­լե­րը կա­տար­ւում էին ոչ պրո­ֆե­սիո­նալ, ի­րա­վի­ճա­կա­յին լու­ծում­նե­րով, ին­չի հե­տե­ւան­քով յան­գեց­նում էին նո­րա­նոր տա­րած­քա­յին եւ մարդ­կա­յին կո­րուստ­նե­րի ինչ­պէս Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թեան, այն­պէս էլ Հ.Հ. ինք­նիշ­խան տա­րած­քում։ ­Հայ­կա­կան կող­մի դի­ւա­նա­գի­տա­կան սխալ­ներն ու միա­կող­մա­նի զի­ջում­նե­րը Ադրբե­ջա­նի հա­մար նպաս­տա­ւոր պայ­ման­ներ ստեղ­ծե­ցին Ար­ցա­խի նկատ­մամբ իր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնն ա­ւե­լի ար­մա­տա­կան դարձ­նե­լու հա­մար։ ­Բա­քուն նախ ­Հա­յաս­տա­նի հետ Ար­ցա­խը կա­պող միակ «կեան­քի ճա­նա­պար­հը»՝ ­Բեր­ձո­րի (­Լա­չի­նի) մի­ջանց­քը փա­կե­լու մի­ջո­ցով հայ բնակ­չու­թեա­նը շուրջ 10 ա­միս պա­հեց շրջա­փակ­ման մէջ՝ ա­ռա­ջաց­նե­լով հու­մա­նի­տար ճգնա­ժամ, իսկ 2023 թ. Սեպ­տեմ­բե­րի 19-ին միայ­նակ մնա­ցած Ար­ցա­խի դէմ ձեռ­նար­կեց հեր­թա­կան ռազ­մա­կան ագ­րե­սիան՝ հայ բնակ­չու­թեան նկատ­մամբ ի­րա­կա­նաց­նե­լով ռազ­մա­կան յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­ներ եւ էթ­նիկ զտում, ինչն, ի վեր­ջոյ, յան­գեց­րեց Ար­ցա­խի ամ­բող­ջա­կան հա­յա­թափ­մա­նը։