Շուշիի Շրջանի Մեծ Շէն Գիւղը
Շուշիի շրջանի Մեծ Շէն գիւղը բաւական մը հայաթափուած էր։ Նկատի ունենալով, որ վտանգաւոր դիրքի վրայ կը գտնուի գիւղը, հետզհետէ սակաւ թիւով վերադարձողներ կան։
Արցախեան երկրորդ պատերազմէն առաջ Մեծ Շէնը 90, իսկ որպէս գրանցուած` 114 բնակիչ ունէր: Պատկերը փոխուած է պատերազմէն ետք։ Գիւղը քառասուն բնակիչ ունի: Չորս ընտանիք` այլ շրջաններէն տեղահանուած են։
Շրջան մը պատահած էր, որ Մեծ Շէնի մէջ մնար միայն գիւղապետ Դաւիթ Դաւթեանը իր կողակիցին հետ, որ դպրոցի տնօրէնն է։ Գիւղապետ Դաւթեան կը յայտնէ․- «Պատերազմի ընթացքում երեխաներ ունեցող ընտանիքներն էին հեռացել, իսկ վերջին օրերին բոլոր բնակիչները լքել են Մեծ Շէնը` անվտանգութեան խնդիրների պատճառով: Օրերս Մեծ Շէն ու Հին Շէն բնակավայրերը յայտնուել էին շրջափակման մէջ, քանի որ գիւղերը միացնող ճանապարհին ատրպէյճանական զօրքեր էին տեղակայուել: Թէեւ ռուս խաղաղապահների միջամտութեամբ ճանապարհը բացուել է, սակայն ազերիները Մեծ Շէն գիւղի բարձրադիր հատուածներում են: Հին Շէնում անվտանգութեան խնդիրները փորձել են լուծել ռուս խաղաղապահների տեղակայման միջոցով, իսկ Մեծ Շէնում խաղաղապահներ չկան, գիւղում մնացած բնակիչները հեռացել են: Ատրպէյճանցիները պահանջում են, որ մեր զօրքը դուրս գայ մեր գիւղի սահմանից, իրենք էլ դուրս կը գան: Նոյն բանն էլ ռուս խաղաղապահներն են ասում, ասում են` իրենք կ՚ապահովեն անվտանգութիւնը: Բայց մենք երաշխիք չունենք, չենք կարող գուշակել, կարող է լաւ լինել, կարող է` ոչ: Ես մտավախութիւն ունեմ, որ 1990-ականների թուականի Խորհրդարային բանակի դէպքը կրկնուի: Յստակ չեմ կարող ասել, բայց մտավախութիւն կայ, որ կարող է նոյն բանը կրկնուի»։
Մեծ Շէն գիւղը, հակառակ իր անունին, Բերդաձորի ենթաշրջանի ամենափոքր համայնքն է: Ժամանակին շրջանը մօտ 18 գիւղ ունէր, այժմ որպէս այդպիսին երեք համայնք կայ` Մեծ Շէն, Հին Շէն եւ Եղցահող (որ կ՛ընդգրկէ Կանաչ թալա եւ Տասը վերստ գիւղերը): Այս գիւղախումբը արցախցիները պարզապէս Բերդաձոր կ՛անուանեն։
Ըստ հաստատծ տեղեկութիւններու, եօթանասունականներուն գիւղը 500 բնակիչ ունէր: «Սակայն արտագաղթը հիմա՛ չի սկսուել, այլ հէնց խորհրդային տարիներից, քանի որ գիւղում շատ ես աշխատում` քիչ ուտում, քաղաքում` քիչ աշխատում, շատ ուտում», կը յայտնեն շրջանի գիւղացիները։
Այս օրերուն, Մեծ Շէնի մէջ խօսակցութիւններու հիմնական թեման Սեւ լիճի դէպքերն են։
«Բոլորը դրա մասին են խօսում: Առաւելեւս նման նախադէպեր արդէն եղել են գիւղում. Դեկտեմբերին Մեծ Շէնից Հին Շէն տանող ճանապարհին ատրպէյճանական կողմը յենակէտ էր տեղադրել ու փակել ելումուտը, մինչեւ այդ նրանք ամրացել էին Շուշիի Բերդաձորի տարածքի բնակավայրերի բարձունքներում: Բանակցութիւնների արդիւնքում ատրպէյճանցիները ի վերջոյ նահանջել են: Ներկայում բարձունքներից մէկում ատրպէյճանական դրօշն է ծածանւում», կը տեղեկացնէ Դաւթեան:
Պատերազմէն առաջ դպրոցը 11 աշակերտ ունէր, հիմա` ընդամէնը չորս: Շատերը չեն վերադարձած գիւղ, կամ ալ վերադարձած են առանց երեխաներու: Մինչդեռ խորհրդային տարիներուն գիւղի դպրոցը երկու հերթով կը գործէր:
«Եթէ բոլորը վերադառնան, արդէն վերաբնակիչների հետ մի քսան աշակերտ կ՚ունենանք»,- կը յայտնէ դպրոցի տնօրէն Արմինէ Դաւիթեանը:
Մեծ Շէնի դպրոցը 1902 թուականին կառուցած է Գրիգոր Սահակեան Ոսկանեանցը: Գիւղը կը կրէ 11 նահատակներէն մէկի` Սասուն Դաւթեանի անունը: Ան կենսաբանութիւն կը դասաւանդէր, նախքան զոհուիլը 1994 թուականին:
Շնորհիւ Ռուսաստանաբնակ բերդաձորցիներու օժանդակութեան, 2017 թուականին վերանորոգուած էր դպրոցը։