Քար․- Մեր Բառերուն Ամենէն Փափուկը
Նորայր Տատուրեան
«Ակօս»
Մետաքս է, ծիածան է, աղօթք է, հէքիաթ է, նազանք է, արցունք եւ ժպիտ է։ Ո՛չ, յարգելի ընթերցող, այս ազնիւ եւ քնարական խօսքերը չեն ուղղուած դէպի գեղեցկուհիի մը, անոր մազերուն, կամ՝ դէպի անոր բանած նուրբ ասեղնագործութեան։ Այս խօսքերով հայ ժողովուրդը նկարագրած է՝ քարը։ Այո, այն կարծր նիւթը՝ որ ագուլիսցիի համար «քօր» էր, զէյթունցիի եւ հաճընցիին համար «քօյ», իսկ մուսա լեռցիի համար՝ «քուր», եւ որուն վրայ նստած է ամբողջ ժողովուրդ մը, եւ որուն քարհատ, քարտաշ եւ քարկոփ վարպետները, իրենց քարածին ձեռքերով, դարեր շարունակ ստեղծեր են քարակոթողներ, քարարձաններ եւ «քարէ մատեաններ»։ Տեսնելու համար, թէ ինչպէ՛ս քարացած բառ մը հայու մտածողութեան մէջ փափկացաւ ու դարձաւ նոյնիսկ «սիմֆոնիա», ձեզ կը հրաւիրեմ մտովի ճամբորդել Երեւանէն Սեւան ուղղուող «Մ4» միջպետական ճանապարհ, կանգ առնել անոր 14-րդ քիլոմեթրի վրայ, ու դիտել մեր աշակերտները, որոնք հանրաշարժէն իջած՝ ճամբու եզրին կը հաւաքեն «սատանի եղունգ»։ (Ժողովուրդը այսպէս կը կոչէ հրաբխային, ապակենման, կիսաթափանցիկ այն սեւ քարը, որ երկրաբանական շրջանակներու մէջ յայտի է որպէս «օպսիտիան»։
– Պարոն, նոյն քարերն են հոս կամ հոն։ Տղաները ինչո՞ւ վեր-վեր կ՚ելլեն։
– Այո… Մեղեդի, երբ տղայ զաւակ ունենաս կը հասկնաս։
Երբ աշակերտներու մեծամասնութիւնը մեր մօտակայքն է ու տաբատի մը գրպանը լեցնելու չափ քար հաւաքելով զբաղած է, Շանթն ու Աւօն, հայկական լեռնաշխարհի պարզ զաւակներ, քարեր գլորելով դարվար՝ սկսած են բլրակի վրայ բարձրանալ։ Անոնք քոթոթներու կը նմանին, որոնք կը սիրեն խաղի համար մայր արջուկի գլուխը կամ ուսը մագլցիլ։
– Մեղեդի, թէեւ «քար» բառին բուն իմաստն է «կարծր», ու գիտնականներ թող շարունակեն չափել ու կշռել անոր նիւթական յատկութիւնները, տե՛ս հայու երեւակայութիւնը ինչպէ՛ս նրբացուցեր է զայն։ Սուրբ Գիրքի մէջ ան գործածուած է «գոհար, ակունք» իմաստով, ուրկէ կու գայ Գեղարդի քարափոր տաճարի մէջ ձեր երգած «շարական»ներուն իմաստի մեկնաբանութիւնը։ Իւրաքանչիւր տօնի համար յատուկ ստեղծուած այդ հոգեւոր երգերու շարքը կը ստուգաբանուի որպէս թանկագին քարերու՝ «ակն»ներու շարք՝ «շար-ական»։ Իսկ եթէ երգ է քարը, նախերգանքը պէտք է, որ կատարէ Վահան Տէրեանը։ Կը յիշե՞ս «Մի՛ խառնէք մեզէ բանաստեղծութիւնը։
– Այո, ա՚ն, որ Նաիրան արտասանեց արտասանութեան երեկոյին։
– Այո, այդ մէկը, ուր Տէրեանը աշխարհին կը յորդորէ.
«Չի հասկանայ ձեր հոգին եւ ծոյլ, եւ օտար,
Տաճար է մեր երկիրը,
սուրբ է ամէն քար»։
Գիտե՞ս Մեղեդի, թէ՛ ինչու բանաստեղծներ այսպիսի սուր եւ արդար տեսողութիւն ունին։ Աշուղ Ճիւանին տուեր է պատասխանը.
«Բանաստեղծի աչքերը փորձաքար են հաստատուն,
Չեն դադարի քննելուց լաւ ու վատը օրն ի բուն»։
Աւօն, «Հայաստան» կոչուած քարակոյտի այժմ սփիւռքաբնակ զաւակը, իր հայրենի կարօտի չափ մեծ քարեր կը պեղէ։ Յատուկ ջանք կը թափէ ամենէն ծանրը յայտնաբերելու համար։
– Մեղեդի, եզակի երեւոյթ է աշխարհի բոլոր լեզուներու մէջ, որ հայերէնը ունի չորս հարիւրի չափ, ո՛չ, սխալ չլսեցիր, չորս հարիւր բառ՝ «քար»ով շինուած։ Փոքրիկ բառարան մը պէտք պիտի ըլլար բոլորը ցանկագրելու համար։
– Չեմ զարմանար, պարոն, երբ մեր երկիրը քարերով է հարուստ, թէեւ աղքատ է անոր իւղով…
– Իսկ ինչպէ՞ս չյիշել մեր «քար»-է տեղանունները։ Ըստ «Հայաստանի եւ յարակից շրջաններու տեղանուններ» բառարանի՝ Ծոփքէն Ուտիք, Գուգարքէն Սիւնիք, կէս հազարի չափ են անոնք։ Եւ քարակերտ մեր երկրամասի կեդրոնն է քարերուն ամենէն սրբազանը՝ Արարատը, ու մեր քարաշէն բնակավայրերը, որպէս լոյսի կաթիլներ, փռուած են այդ հսկայութեան փէշերուն տակ, ինչպէս՝ Քարաբերդը, Քարախաչը, Քարաղբիւրը, Քարաշամբը, Քարավաճառը, Քարավանքը, Քարաձորն ու Քարուտը… Բայց, Մեղեդի, օրեր եղան ու մեր քարը ծովը ինկաւ։ Անիշխան երկրի մէջ քար քարի վրայ չմնաց, քարադէմ ասպատակողներ քարուքանդ ըրին նրբակերտ այդ գեղեցկուհին։ Երկրի մէջ տիրեց քար լռութիւն։ Բանաստեղծ Գէորգ Էմինը, որուն տապանաքարը Աշտարակի Կարմրաւոր եկեղեցիի բակի մէջ է, քարացաւ, երբ իր աչքերով դիտեց պատմութեան այդ քարասիրտ էջերը։ Երբ սթափեցաւ, բանաստեղծը ծանրօրէն վերսկսաւ շարժել իր գրիչը. «Քարաշատ այն երկիրը, որտեղ քարէ տուն ունէր միայն Յիսուսը, եւ որը յաճախ չէր կարողանում մի կտոր քար դնել իր ամենից սիրելի զաւակների շիրիմներին… Գառնին ու Զուարթնոցը, իմ Ախթամարն ու Տեկորը… աւերուա՛ծ անգամ, նրանք մեր քարէ ստորագրութիւնն ու կնիքն են այս հողի վրայ»։ Սակայն, Մեղեդի, քարի կամք ունեցող ժողովուրդը, ամուր որպէս քարաբեկոր, քարէն հանեց իր հացը։ Նկատեցի՞ր նաեւ, թէ որքա՛ն հարուստ են մեր «քար»է դարձուածքները։
– Պարոն, մեր քովէն անցնող-գացող օտար զբօսաշրջիկներուն ինչպէս բացատրել այս ամէնը ու մեր «քարահաւաք» այս արարողութիւնը։
– Գիտեն։ Միթէ՞ մեր քարակերտ վանքերէն, Քարին Տակերէն ու Քարահունջերէն գրաւուած չեն անոնք։ Իսկ, եթէ աւելի համոզիչ ըլլալ կ՚ուզես, Համօ Սահեան թարգմանէ ու պատմէ անոնց.
Ուր որ նայում եմ, քարէ բարձունք է,
Քարէ արցունք է, քարէ ժպիտ,
Քարէ ծաղկունքի քնքշանք է բիրտ,
Քարէ ամպրոպ է ու ծիածան է,
Քարէ մագաղաթ, քարէ մատեան է։
Խօսիր Չարենցը ու հպարտ արտասանէ. «Ու հնամեայ քաղաքների հազարամեայ քարն եմ սիրում»։ Պատմէ անոնց, նաեւ թէ մենք մայրական սէրն իսկ չափեր ենք քարով ու թարգման եղիր Շիրազին.
Հիմալայն իբրեւ կշռաքար դրի՝
Վեր թռաւ լեռը հետն իր նժարի…
Նորից մայրիկիս սէրը քաշեց վար։
Իսկ երբ այս գիշեր Երեւան վերադառնանք, լեզու եղիր Պարոյր Սեւակին ու պատմէ անոնց, թէ հայ բանաստեղծը ինչպէս նկարագրեց իր մայրաքաղաքը։
– Ճիշդ այսպէս. «Տաք է սէրը մեր շէկ քարերիդ պէս»։
– Եւ, շարունակէ… «Մեր դարէ կարօտ, մեր քարէ նազանք»… Մեղեդի, տղաներուն այլեւս կանչենք, աւելի վեր չելլեն ու վտանգաւոր բան մը չընեն։ Մեր խօսակցութիւնն ալ կը շարունակենք հանրաշարժի մէջ ու կը տեսնենք, թէ մեր բառը պատմութեան ի՜նչ քարուղիներէ անցեր է։