Հոգեւոր Մշակոյթ -Բանահիւսութիւն, Ժողովրդական Երգ ու Պար…
Նախնադարէն սկսեալ բանահիւսութիւնը կազմած է մարդու կենցաղի անբաժան մասը: Որքան հին էր հասարակութիւնը՝ այնքան պարզ էին բանահիւսութեան տեսակները: Հակառակ անոր, որ անոնք անընդհատ յղկուած են, ենթարկուած են իմաստային փոփոխութիւններու, սակայն չեն դադրած իրենց մէջ պահպանելէ հաւատալիքներու եւ սովորութիւններու հետքերը: Ժողովրդական բանահիւսութիւնը ունի բազմաթիւ ժանրեր՝ հեքիաթ, անէծք, աղօթք, առասպել, երգ, հանելուկ եւ այլն:
Հայ բանասիրութիւնը կը բաժնուի երկու մասի՝
-Քնարական ստեղծագործոըթիւններ՝ աշխատանքի, օրօրոցային, հարսանեկան, սիրոյ, պանդխտութեան երգեր,
-Վիպական ստեղծագործութիւններ՝ առակներ,էպոս, զրոյց եւ այլն:
Ժողովրդական երգն ու պարը կը համարուին բանահիւսութեան անբաժանելի մասը: Անոնք ծագած են վաղնջական ժամանակներուն եւ կապուած են նախնիներու մեծարման եւ տոհմական պաշտանմունքներու հետ:
Պարը արուեստի ամենաառաջին տեսակներէն է, որ գոյութիւն ունեցած է դեռ նախնադարուն: Անիկա ունէր ծիսական բնոյթ եւ թեմայ: Յայտնի են՝ էպիկական, աշխատանքային, հարսանեկան, կենցաղային, կատակ, լիրիկական եւ սուգի պարերը:
Պարերը կ՝ըլլան կենտ կամ զոյգ: Զոյգ պարերը կը կազմեն շրջանաձեւ շղթայ, որ կը կոչուի շուրջպար: Հայկական շուրջպարը կը շարժի ձախէն աջ, որ կապուած է բռնած գործի յաջողութեան եւ կեանքի յստակութեան հետ: Ի տարբերութիւն շուրջպարին՝ սուգի պարերը կը պարեն աջէն ձախ, որ ունի հետեւեալ նպատակը՝ հանգուցեալի ճանապարհում հանդերձեալ կեանք: Ռազմական պարը կը կատարեն տղամարդիկ՝ երբեմն դէմ դիմաց կանգած զոյգերով, երբեմն սուրերով եւ վահաններով, այդպիսի պարերէն է՝ ծափ պարը:
Միջնադարեան պարերէն յայտնի են՝ գովնդը, ծամ թելը, լորկէն, շիրխանին, քոչարին եւ այլն: Պարային շարժումը ունի իր յատուկ լեզուն եւ նշանակութիւնը:
Քոչարի: Բառը ծագած է քոչ-ղոչ-խոյ բառերէն: Պարին իմաստը թշնամին խոյահարելն է: Անիկա ռազմական պար է, երկու երթալ երկու ետ գալ, ցատկով, ծունկի եկած պար: Պարը ունի ղեկավար, որուն ժողովուրդը կ՝անուանէ քէոմբաշի: Մարտական քոչարին ունի քանի մը տեսակ՝ Սասնայ,Մշոյ, Վասպուրականի, որոնց մասին տեղեկութիւններ կան հնագոյն շրջաններէն: Պարը կ՝ուղեկցուի զուռնայ դհոլի նուագակցութեամբ:
Պատահական չէ, որ Պեռլինի գրաւման ժամանակ հայ զինուորները Ռէյխստագի դիմաց այս պարը պարեցին՝ ի նշան յաղթութեան:
Ազգային պարերէն են նաեւ՝ եարխուշտան, իշխանաց պարը եւ այլն:
Երգ- Ժաղովրդական երգը մարդուն ուղեկցած է տխուր եւ ուրախ պահերուն: Բուն հայկական ժողովրդական երաժշտութիւնը սերունդէ սերունդ փոխանցուած է բանաւոր հաղորդումով: Յաճախ ալ քամանչայի կամ թառի նուագակցութեամբ կ՝երգէին հրապարակներու վրայ եւ մարդաշատ վայրերու մէջ: Բնագիրներու կանոնաւոր հաւաքումը սկզբնաւորուած է 19-րդ դարու 2-րդ կիսուն՝ Ղեւոնդ Ալիշեան, Ռաֆայէլ Պատկանեան, Գարեգին Սրուանձտեանց, Կոմիտաս, Մանուկ Աբեղեան:
Ժողովրդական երգերը առանձնացուած են ըստ իրենց տեսակներու՝ գեղջկական երգ, գուսանաշուղական, քաղաքական, տաղ, հոգեւոր երգ եւ այլն: Կատարման ձեւեր՝ մեներգ, զուգերգ, խմբերգ: Անոնք կատարուած են գուսաններու եւ աշուղներու կողմէ, որոնք յօրինած են երգի երաժշտութիւնը եւ բառերը: Աշուղական յայտնի երգերէն են՝ «Ձախորդ օրերը», «Որպէս մի ծաղիկ», «Աղպեր կ’աղաչեմ» եւ այլն:
Հայ ժողովրդական երգերու հաւաքագրման եւ անհետացումէն փրկման գործին մէջ մեծ դեր ունեցած է Կոմիտասը, անոնցմէ են՝ «Հորովել», «Սոնա եար», «Մաճկալ»: Ան հայ գեղջկական երաժշտութիւնը ներկայացուցած է իր բազմատեսակութեամբ եւ գաղափարագեղարուեստական ողջ խորութեամբ:
Յետագային այդ գործի մեծ երախտաւորներէն դարձած են Հայրիկ եւ Մարօ Մուրատեաները: Ներկայիս ալ անոնց աշխատանքը փայլուն կերպով կը շարունակեն իրենց իսկ կողմէ ստեղցուած «Ակունք ազգագրական խումբ»-ի անդամները: Խումբը մեծ դեր ունի հայապահպաման, ազգային-ժողովրդական երգ ու պարի պահպանման եւ տարածման գործին մէջ թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ Սփիւռքի մէջ:
Հայկուհի Մուրատեան
ԵՌԱԳՈՅՆ-ի համար