Մեր Իրականութիւնն ու Լիզպոնի Պատգամը. Արամ Շահնազարեան
Աշխարհի ուշադրութիւնը Հայ Դատին սեւեռելու նպատակով, 1983 թուականի Յուլիսի 27-ին «Հայ Յեղափոխական բանակ»-ի հինգ անմահ մարտիկները՝ Վաչէ Տաղլեանը, Սեդրակ Աճեմեանը, Սիմոն Եահնիեանը, Արա Քրճըլեանը եւ Սարգիս Աբրահամեանը Փորթուկալիայի մայրաքաղաք Լիզպոնում գրաւեցին Թուրքիայի դեսպանատունը։
Դեսպանատան շէնքը գրաւելուց յետոյ, թւում էր, թէ առաքելութիւնը կատարուած է: Նրանք կարող էին յանձնուել ու ողջ մնալ (Սիմոնից բացի, որը զոհուել էր դեսպանատուն մուտք գործելու պահին` անվտանգութեան աշխատակիցների հետ փոխհրաձգութեան ժամանակ): Տղաները, սակայն, որոշեցին զոհուել, որպէսզի իրենց համարձակ քայլով ի դէմս աշխարհի փաստեն, որ իրենց նպատակն ամենեւին էլ ահաբեկչութիւնը չէ, այլ նուիրաբերում հայոց արդարացի դատին: Նրանք ողջ աշխարհին ստիպեցին յիշել, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ հայ ժողովրդի հայրենազրկումն անհերքելի փաստ են, եւ Թուրքիայից բացի, դրա բեռը նաեւ ողջ մարդկութեան ուսերին է:
Լիզպոնի սխրագործութիւնն անշուշտ 1975 թուականին յանուն Հայ Դատի եւ արդարութեան վերականգնման մեկնարկած հայ ժողովրդի զինեալ պայքարի գագթնակէտն էր։
Լիզպոնի սխրանքի, եւ մէկ տասնամեակի ընթացքում նմանատիպ այլ գործողութիւնների շնորհիւ էր, որ փշրւեց հայութեան արդար դատի շուրջ կանգնեցված լռութեան անարդար պատը: Այնուամենայնիւ, պատմական փաստ է, որ հէնց բեկումնային եղաւ Լիզպոնը: Այս գործողութիւնից յետոյ էր, որ միջազգային տարբեր ատեաններն ու երկրները ստիպւած եղան խոստովանել Հայկական Հարցի եղելութեան մասին, ճանաչել Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը:
Հայկական զինեալ պայքարի արդի հանգրւանը տեւեց ընդամէնը մէկ տասնամեակ: Աշխարհաքաղաքական փոփոխութիւնների յորձանուտում, մարտավարական նկատառումներից ելնելով, պարտադրաբար սառեցւեց հայ ժողովրդի զինեալ պայքարը, սակայն, անմիջապէս, ծնուեց Արցախեան պահանջատիրական պայքարը:
Թէեւ, որպէս այդպիսին, օրգանական՝ ուղղակի կապ գոյութիւն չունէր Հայ Դատի համար ընթացող զինեալ պայքարի եւ Արցախեան ազատամարտի միջեւ, այնուամենայնիւ, ակնյայտ էր, թէ այդ երկու երեւոյթներն էլ այսպէս, թէ այնպէս, ուղղակի կամ անուղղակի, միեւնոյն ոգու եւ նմանատիպ համոզումների ծնունդ էին: Համոզումներ, որոնք կարմիր թելի պէս ձգւել ու գաղափարական միեւնոյն՝ անտեսանելի օղակի մէջ էին առել 1970-80-ական թուականների հայ իրականութեան ազգային, քաղաքական-հասարակական ասպարէզ իջած նոր սերնդին:
Եւ հէնց այդ ոգին ու գաղափարական համոզումներն էին, որ ծնեցին անկախութիւն, դարբնեցին Արցախեան ազատամարտի յաղթանակներն ու կերտեցին Ազատ Արցախը։
Տրամաբանօրէն հէնց այդ ոգին եւ գաղափարական համոզումները պէտք է արմատաւորուէին, բիւրեղանային ու կատարելագործուելով՝ վերածւէին մեր պետականութեան կենսունակութիւնը, հզօրացումը, անվտանգութիւնը եւ գոյատեւումը երաշխաւորող արժէքային համակարգի։
Եւ հէնց այստեղ էլ գոյացաւ մեր մեծ բացթողումը, ճակատագրական սայթաքումը։ Վերանկախացումից ի վեր, պետականաշինութեան երեք տասնամեակների ընթացքում, ցաւօք, գաղափարապաշտութիւնը մեզանում փոխարինվեց պատեհապաշտութեամբ, իտէալիզմը՝ կեղծ պրագմատիզմով, անխուսափելիօրէն հանգելով ազգակործան ու հայրենակործան խարխափումների։
Խարխափումներ, որոնք լիարժէք եւ անսանձ ինքնադրսեւորման հնարաւորութիւն ստացան յատկապէս 2018 թուականի իրադարձութիւններից յետոյ, երբ ՀՀ իշխանութեան ղեկին յայտնւեցին գաղափարազուրկ՝ հակազգային, «փրակմաթիկ» կոսմոպոլիտները, որոնք «գիտէին», թէ ինչպիսին է ժամանակակից աշխարհակարգը եւ ինչպէս է պէտք համակերպւել այս նոր աշխարհակարգի թելադրանքներին ու պահանջներին՝ սեփական գոյութիւնը երաշխաւորելու համար:
Մեր հասարակութեան ստւար զանգւածները, ցաւօք, տրւեցին իշխանութեան եկած հակազգայինների «խաղաղութեան դարաշրջան»ի ապագաղափարական կեղծ օրակարգին՝ աչքաթող անելով մի պարզ ճշմարտութիւն. «Եթէ չկայ իդէալիզմ՝ գաղափարապաշտութիւն, ապա պրագմատիզմը քաղաքականութեան մէջ շատ արագ վերածւում է ցինիզմի»՝ անխուսափելիօրէն ծնելով աղէտներ:
44-օրեայ պատերազմն ու դրա կործանարար հետեւանքները վերանոշեալ խարխափումների պատճառով տիրական դարձած քաղաքական դատարկաբանութեան եւ ցինիզմի անմիջական եւ ուղղակի պտուղներն էին։ Մենք տանուլ տուեցինք պատերազմը, կորցրեցինք մեր հայրենիքի մի զգալի մասը, կանգնեցինք պետականութիւնը կորցնելու անմիջական մարտահրաւէրի դէմ-յանդիման, երբ գաղափարապաշտութիւնը փոխարինեցինք մորթապաշտութեամբ, իդէալիզմը՝ ցինիզմով, պայքարը՝ յարմարուողականութեամբ։
Երկու կարծիք լինել չի կարող․ մեզ պատուհասած բոլոր աղէտները եւ ապագայ լուրջ սպառնալիքներն ու մարտահրաւէրները հիմնականում պայմանաւորուած են Լիզբոն եւ Արցախեան ազատամարտ կերտող ոգին ու գաղափարական համոզումները եօթ փակի տակ պահելու, այսպէս կոչուած օրէնքից դուրս՝ ժամանակավրէպ յայտարարելու ձախաւեր քաղաքականութեամբ:
Վերադառնալով Լիզպոնի հերոսապատմանը պէտք է նշենք, որ թէեւ տարիների հեռաւորութիւնից մերօրեայ որոշ «լուսամիտ» եւ «առաջադէմ» ձեւացողները փորձում են հարցականի տակ տանել Լիզպոնի տղաների սխրագործութիւնը՝ հարցականի տակ տանելով դրա ոգին եւ գաղափարական համոզումները, այդուհանդերձ, համոզւած պէտք է շեշտենք, որ այդ արժէքները վստահելի եւ ամուր պահպանուած են հայ մարդու հոգու եւ գիտակցութեան ծալքերում, սպասելով այն պահին, երբ կը փշրուեն ագռաւաքարի դռները, եւ նրանք կրկին դրսեւորուելու առիթ կը ստանան՝ մեզ պարգեւելով յաղթանակի ու հպարտութեան նորանոր առիթներ:
Սրանում երկու կարծիք լինել չի կարող, քանի որ դրանք մեր ազգի գենետիկ կոդի անքակտելի մի մասնիկն են, որոնց միգուցէ հնարաւոր լինի ժամանակաւորապէս սառեցնել, բայց վերացնել՝ միանշանակ ոչ: