Հայկական Ներկայութիւնը Յուշող եւ Յիշեցնող Գիրք Մը (Յ. Պալեան)

Գիրք մը, որ կը վկայէ Ֆրանսայի Պրըթանեը շրջանին մէջ հայկական ներկայութեան մասին: Պրըթանեը Ֆրանսայի հիւսիս-արեւմուտքը գտնուող Ատլանտեան ովկիանոսին մէջ յառաջացած թերակղզի մըն է, իր ուրոյն աշխարհագրութեամբ, լեզուով, աւանդութիւններով, պատմութեամբ, թագաւոր-թագուհիներով, առասպելներով: Երեք վարչական բաժանումներ ունի, ունի նաւահանգիստներ, ինչպէս Պրեսթը:

            Ֆրանսայի աշխարհագրութիւնը գրելու նպատակ չունիմ: Գիրքին հեղինակն է Իվ Տըվուլֆ: Ան աւագ լրագրող է, աշխատակից է ֆրանսական France 3 հեռատեսիլի կայանին  եւ Սորպոնի դասախօս: Իրեն գործակցած է Ժան Սիրաբեան:

            Գիրքը պատմական կամ գրական երկ մը չէ եւ է: Յար եւ նման է հեռատեսիլի վաւերագրական հաղորդումի մը, արագ, բազմազան նիւթերով եւ նշումներով: Թերեւս, օր մը, Իվ Տըվիւլֆ վաւերագրական ժապաւէն մը կը պատրաստէ ֆրանսացիին եւ հայուն համար: Այնքա՜ն առատ պատմութիւններ, յիշատակութիւններ եւ վայրեր կան: Հետաքրքրական են բազմաթիւ անունները, պատմութիւնները եւ աշխարհագրական-պատմական Պրընթանեի եւ Հայաստանի բաղդատութիւնները: Բոլորին մասին գրել եւ խօսիլ պիտի նշանակէր գիրքը թարգմանել: Խելացի մրջիւնի աշխատանք կատարուած է Հայաստանի եւ Պրըթանեի միջեւ նմանութիւններ գտնելու համար, յիշելու Պրըթանեի մէջ հայկական զարմացնող բազմերես ներկայութիւնը. հանգունակութիւն առասպելներու, բազմաթիւ հայ կրօնական քարոզիչներու, սուրբերու, անոնց անունով՝ եկեղեցիներու:

            Հայաստան եւ Պրըթանեը երկրաշարժային գօտի են, ունին հրաբուխներ եւ ոսկիի հանքեր:

            Գիրքը կը սկսի 1988-ի երկրաշարժը յիշելով, կը խօսուի անոր աւերի եւ սուգի մասին: Այդ էջերէն խիստ հետաքրքրական եւ միշտ մտահոգիչ պարբերութիւն մը կը թարգմանեմ. «Երկրաշարժէն ազատած հայ որբեր էին: Խորհրդային կառավարութիւնը որոշած էր անոնց որդեգրումը արտօնել միւս հանրապետութիւններու ընտանիքներու կողմէ: Ոմանք կը խօսէին Մոսկուայի կողմէ ծրագրուած առեւանգումի մասին, հայ մանուկները Հայաստանէն, իրենց բարքերէն եւ մայրենի լեզուէն  հեռացնելու համար»:  Թղթածրարը օր մը կը բացուի՞: Փորձ եղա՞ծ է այդ որբերը վերադարձնելու: Այդ որբերը հիմա չափահասներ են, կը յիշե՞ն, թէ ուրկէ եկած են: Յիշեցնող եւ տիրութիւն ընող կա՞յ:

            Գիրքին հետաքրքրական էջերը կը վերաբերին Հայաստանի աշխարհագրութեան եւ հնագիտական վայրերու բաղդատութեան՝ Պրըթանեի հետ. առասպելներ. Պրըթանեի սուրբեր, որոնց համար կ’ըսուի, թէ ծնած են Հայաստան, ինչպէս կ’ըսուի՝ ծագումով հայ են: Մշակութային բաղդատութիւններ: Նաեւ՝ ներկայութիւն, ինչպէս՝ Ազնաւուրի դամբարանը, Ռէն քաղաքին մէջ Խաչքար մը, այլ տեղ յուշաքար մենհիր մը:

            Գիրքին խորագիրը արդարացուած է. նոյնքան կը խօսուի Հայաստանի եւ հայերու  մասին, որքան՝ Պրըթանեի: Զարմացնող պատմական մանրուքներ կան գիրքի 250 էջերէն աւելի քան հարիւրին վրայ: Օրինակ, Անն տը Պրըթանեը (ԺԵ. դար), իր երկրի դքսուհին էր, Ֆրանսայի թագուհի ըլլալէ առաջ: Ան հայկական կզաքիսը (hermine) կը գնահատէր եւ զայն դարձուցած էր Պրըթանեի խորհրդանիշը: Բառարանը կ’ըսէ, որ կզաքիսը ստնաւոր մըն է, եւ hermine անունը կու գայ լատիներէնէ. armenius mus, Հայաստանի մուկ:

            Պատումը հրաւէր է զբօսաշրջիկի, կամ ուխտաւորի, ցուպը առնելու եւ շրջելու, տեսնելու եւ գտնելու հայկական հետքը, լսելու պատմութիւնը, հին եւ նոր, սուրբերու առասպելները եւ մուսալեռցիները ջարդէ ազատած մարտանաւի պրըթոն նաւազներու պատմութիւնը:

            Գիրքին հաստատումները պարզապէս կը կրկնեմ: Արեւելեան սուրբեր քրիստոնէութիւն քարոզած են Պրըթանեի մէջ: Կը յիշուի սուրբ Պլէզը,- ինչպէ՞ս հայերէնով կոչել այդ սուրբը, լաւ կ’ըլլայ որ մասնագէտներ ճշդեն, կ’ըսուի Վլաս, նման անուն կա՞յ հայերու մէջ: Ան եղած է նաեւ բժիշկ, կոկորդի ցաւեր բուժող, եւ բազմաթիւ համայնքներու մէջ կը յիշուի: Ըստ աւանդութեան ան Կապադովկիայէն էր: Ինչե՜ր կը պատմուին այս հայածնունդ սուրբի մասին, որուն անունով բազմաթիւ տաճարներ կան: Ուրիշ արեւելեան եւ հայ սուրբեր ալ կը յիշուին:

            Փոնթիվի քաղաքը, որ առաջ կոչուած է Նափոլէոնվիլ, կը յիշեցնէ Նափոլէոնի հաւատարիմ սպասաւոր մամլուք հայ Ռուսթամը: Կը կարդանք, որ Գրոզոնի եկեղեցիին մէջ կայ փայտի վրայ փորագրուած զոհասեղան մը (retable), նուիրուած հռոմէացիներու կողմէ Արարատի վրայ ջարդուած 10.000 նահատակներու: Պատկերուած են 400 անձեր:

            Գիրքը քանի մը անգամ կ’անդրադառնայ Պրըթանեի Պրեստ նաւահանգիստի նաւաստիներուն, որոնք 1915ին փրկած են լեռ ապաստանած եւ Իթթիհատական կառավարութեան տեղահանութեան հրահանգին ընդդիմացող մուսալեռցիները:

            Կ’ըսուի, որ տեղեկութիւնները քաղուած են Պրըթանեը բնակող հայ պատմաբան Ժորժ Գէորգեանի տուեալներէն: Պրըթոն երգիչ Տնէզ Փրիժան իր խումբի նուագարաններուն մէջ ընդգրկած է հայկական տուտուկը, որմէ ներշնչուած է պրըթոնական պոմպարտը: Կ’ըսուի, որ Շարլ Ազնաւուր  կը սիրէր Պրըթանեը եւ պրըթոն աւանդութիւնները: Ան թաղուած է Մոնֆոր տ’Ամորիի դքսուհի Անն տը Պրըթանեը գերեզմանատունը:

            Պրըթանեի հայերը հոս տեղադրած են երկու կոթողներ. Պէօզէք Քափ Սիզունի Մենհիրը եւ Պրըթանեի մայրաքաղաք Ռենի Ժան տ’Արք  թաղամասի  գեղեցիկ խաչքարը:

            Այս բոլորը չէի գիտեր եւ չտեսայ Փոնթիվի կեցութեանս մէկ ամսուան ընթացքին: Թերեւս պէտք է վերադառնալ քարտէս եւ գիրք ի ձեռին: Կը տարուիմ մտածելու, որ միթէ՞ Պրըթանեը հայկական արուարձան մըն է, ուր դպրոց եւ ակումբներ պէտք է հաստատել, միութիւններ՝ Ֆրանսա եղածներուն վրայ գումարելու համար: Մանաւանդ, որ հոն մէկ ամիս կեցութեանս ընթացքին լողաւազանը հանդիպեցայ արտագաղթած հայ ընտանիքի մը: Ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս սորվեր էին Փոնթիվիի ճամբան…

            Իվ Տըվուլֆ կը յիշեցնէ, որ Ռիշըլիէօ կը գնահատէր հայերը, որ հայ առեւտրականներ Մարսէյ հաստատուած են Լուդովիկոս ԺԴի ժամանակ: Այդ հայերը կը կոչէին Շոֆոլէններ, անոնք սուրճ կը ներածէին, զարգացուցած էին տպածոյ հիւսուածքի ճարտարարուեստը: Ռիշըլիէօ քաջալերած է Մարսիլիայի հայկական տպարանը, նպատակ ունենալով հայերէն գիրքերու ֆրանսերէնի թարգմանութիւնը:

            Հպանցիկ ակնարկ կայ հայոց պատմութեան. Մեսրոպ Մաշտոց եւ հայ գիրերը, Կոմիտաս, Հոներու արշաւանքը, առաջին քրիստոնեայ պետութիւն Հայաստանը, Սալահէտտին եւ Երուսաղէմի հայերը, Ջրհեղեղը, Նոյեան տապանը եւ Արարատ, եւ անշուշտ՝ հայկական լաւաշը, պրըթոն քրէփին բաղդատուած:

            Կը խօսուի այն մասին, որ դքսուհի Անն տէ Պրըթանեը կը սիրէր հայկական որդան կարմիրը, որմէ պատրաստուած ներկը մեծապէս կը տարածուի Եւրոպայի մէջ: Հալածուած եւ օսմանեան կայսրութենէն փախստական հայերը իրենց հետ բերած են ներկատու բոյս մը, գիրքը կ’ըսէ՝ garance, բառարանը որպէս հայերէն բառ կը գրէ՝ տորոն:

            Իվ Տըվուլֆ կը խօսի հայկական խաղողի եւ գինիի աստուածաշնչական պատմութեան մասին: Նաեւ Հայաստանի Զօրաց Քարերու մասին, կ’ըսէ որ անոնք աւելի հին են քան Պրըթանեի Քարնաքի քարերը եւ Անգլիոյ Սդոնհենճը, ՄԵՆՀԻՐները: Հայաստանի Զօրաց Քարերուն վրայ կան բացառիկ գլանձեւ ծակեր, որոնց համար կ’ըսուի թէ եղած են աստղագիտական դիտարկումներու համար: Կը հարցնէ, որ միթէ՞ այլմոլորակայիններու գործ են մենհիրները, Հայաստան եւ Պրըթանեը: Իվ Տըվուլֆ կը հաստատէ, որ Պրըթանեի Քարնաքի քարերէն աւելի հին են Հայաստանի Զօրաց Քարերը:

            Հայկական լեռնաշխարհի կազմութեան մասին եղած առասպելները կ’ըսեն, թէ անոնք քարացած հսկաներ են: Կը պատմուի Արայի լերան, Արայի եւ Շամիրամի մասին:

            Իվ Տըվուլֆ կը բաղդատէ Հայաստանի եւ Պրըթանեի առասպելները:

            «Ռըփորթաժ»-ը կը շարունակուի, կը հասնինք Նորատուզ, Նորավանք եւ Սանահին, ուր, ինչպէս Պրըթանեի մէջ, իւrաքանչիւր աղբիւր ունի իր առասպելը եւ դարմանի իւրայատկութիւնը: Միաեղջիւրներու (licornes) առասպելներ, հեթանոսական շրջաններէ փոխանցուած, որոնք տեղ գտած են հայկական ձեռագիրներու եւ մանրանկրչութեան մէջ: Հետաքրքրական. հայկական licorne ունեցած է ոչ թէ մէկ, այլ երեք եղջիւր:

            Կը յիշէ ֆրանսագիր Ժան-Ժագ Վարուժանի L’Ankou թատերական երկը: Ankou-ն Պրըթանեի առասպել է: Առասպելներու կարգին կը յիշուի հայոց Տրդատ թագաւորի ծանօթ պատմութիւնը, երբ ան վերածուեցաւ գայլի (loup garrou), քանի որ Գրիգոր Լուսաւորիչը բանտարկած էր Խոր Վիրապի մէջ: Իվ Տըվուլֆ զուգահեռներ կը գտնէ Պրըթանեի եւ Հայաստանի այս կարգի առասպելներուն միջեւ: Ճաբորդութիւնը կը շարունակուի եւ կը հասինք Մուղնիի վանք, կը խօսուի Ս. Գէորգի եւ անոր dragon-ներու,- հայերէն կ’ըսուի վիշապ (թեւաւոր մողէզ),- դէմ կռուի եւ յաղթանակի մասին: Նման բազմաթիւ առասպելներու բաղդատութիւններ կան գիրքին մէջ:

            Ինչպէս ըսի այս յօդուածի սկիզբը, դժուար է այս գիրքը գրախօսել որովհետեւ ան բազմաթիւ նիւթերու, անուններու, դէպքերու եւ յիշողութիւններու խաչաձեւ պատում է: Այնքա՜ն լրագրաան եւ պատմական հետաքրքրական «մանրուք» կայ գիրքին մէջ, որ անոր ընթերցումը առանց պատկերի հեռատեսիլի վաւերագրական յայտագրի կը նմանի: Եւ իւրաքանչիւր ընթերցող անոր մէջէն կը վերցնէ այն ինչ որ զինք կը հետաքրքրէ:

            Ինչո՞ւ Իվ Տըվուլֆի աշխատանքի որպէս շարունակութիւն գիտական արշաւ չկազմակերպել, հետեւելով անոր նկարագրական քարտէսին: