Նիկոլ Աղբալեան` Մտքի, Մշակոյթի Եւ Պատասխանատուութեան Մարդը․ Ահարոն Շխրտըմեան

Համազգայինի Լիբանանի Շրջանային վարչութեան նախաձեռութեամբ եւ կազմակերպութեամբ Չորեքշաբթի, 3 Դեկտեմբեր 2025-ի երեկոյեան «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահին մէջ պիտի նշուի բազմաշնորհ ու տաղանդաւոր մտքի ու մշակոյթի մշակ, ազգային-պետական գործիչ եւ քաղաքական-հասարակական անձնուէր առաջնորդ Նիկոլ Աղբալեանի ծննդեան 150-ամեակը:

Հայ կրթական եւ հրատարակչական Համազգային ընկերութեան եւ անմիջապէս յետոյ, Լեւոն Շանթի հետ, Համազգայինի Պէյրութի Ճեմարանի հիմնադիր Աղբալեանի ծննդեան 150-ամեակին առիթով «Ազդակ»-ին էջերով պիտի հրատարակուին մեծանուն հայուն նուիրուած յօդուածներ:

ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ

Հայ մտաւորականութեան հսկայ շղթային մէջ Նիկոլ Աղբալեանի անունը կը փայլի ոչ միայն իր գիտական ու քաղաքական գործունէութեամբ, այլեւ` անոր  մարդկային նկարագիրով: Ան այն սակաւաթիւ դէմքերէն էր, որոնք գաղափարը կը վերածէին առաքելութեան, իսկ առօրեայ կեանքը` ծառայութեան: Նիկոլ Աղբալեան  ծնած է 1875-ին, Թիֆլիս:

Աղբալեան ոչ միայն հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրականագէտ, մանկավարժ, մտաւորական էր, այլեւ` գաղափարի զինուոր: Ան 1900-ականներէն կը միանայ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան եւ կը դառնայ անոր գաղափարական ճարտարապետներէն մէկը: Սակայն անոր պայքարը երբեք չսահմանափակուեցաւ կուսակցական շրջանակներու մէջ: Ան կը հաւատար, որ հայ ժողովուրդի ազատագրութիւնը պիտի սկսի հոգեւոր ու մտաւոր ազատութենէն: «Եթէ դպրոցը չարթնցնէ ազգը, զէնքը պիտի չկարենայ փրկել զինք», կ՛ըսէր` ամփոփելով իր ամբողջ գաղափարախօսութիւնը:

Նիկոլ Աղբալեանը հայ մտաւորականի կատարելագոյն տիպարն էր` նոյնքան  աւանդապահ, նորարար, ազգային եւ համամարդկային: Անոր կեանքը կը վկայէ, որ իսկական քաղաքականութիւնը գաղափար է, իսկ իսկական մշակոյթը` խիղճ:

Նիկոլ Աղբալեանը ոչ միայն մտաւորական էր, այլեւ` ազգային ոգիի դաստիարակ, մանկավարժ,որ կը փորձէր կրթութեամբ ու մշակոյթով ամրապնդել հայութեան ապագան: Եթէ այսօր փորձենք գտնել այն ոգին, որ կրթութեամբ կը փրկէ ազգը եւ մշակոյթով կը կառուցէ պետութիւնը, անիկա անկասկած Նիկոլ Աղբալեանն  է:

1918-ի մայիսին, երբ Հայաստանի Հանրապետութիւնը հռչակուեցաւ, Նիկոլ Աղբալեան նշանակուեցաւ կրթութեան եւ արուեստի նախարար: Կարճ, բայց բեղմնաւոր իր նախարարութեան ընթացքին ան մշակեց հայկական կրթական համակարգի հիմքերը, կազմակերպեց դասագիրքերու պատրաստութիւնը, խրախուսեց ազգային թատրոնի եւ գիտական ընկերութիւններու ձեւաւորումը:  Ան հիմը դրաւ  Երեւանի  պետական   համալսարանին:

Աղբալեանին համար կրթութիւնը սովորական ուսուցում չէր, այլ` ազգի ինքնութիւնը պահպանելու միջոց: Ան համոզուած էր, որ դպրոցը հայ մարդը  պիտի դարձնէ ինքնուրոյն մտածող, պատասխանատու քաղաքացի:

Խորհրդային ժամանակաշրջանին Աղբալեան ստիպուած եղաւ ապրիլ ստուերի տակ: Սակայն երբեք չընկրկեցաւ: Անոր անունը շարունակեց ապրիլ իր աշակերտներուն, գրութիւններուն  եւ ոգիին մէջ: 1928-ին Գահիրէի մէջ Լեւոն Շանթի,   Համօ Օհանջանեանի, Գասպար Իփէկեանի եւ այլոց հետ հիմնեց Հայ կրթական եւ հրատարակչական համազգային ընկերութիւնը: 1930-ին անցաւ Պէյրութ, ուր Լեւոն Շանթի հետ հիմնեց Համազգայինի Պէյրութի Հայ ճեմարանը: Մահացաւ 1947-ին, հեռու` իր երազած Հայաստանէն, բայց մօտ` այն գաղափարին, որուն համար ողջ կեանքը նուիրեց:

Իբրեւ մտաւորկան գործիչ, գրած է ուսումնասիրութիւններ` նուիրուած հայ լեզուի, գրականութեան եւ պատմութեան: Անոր ոճը խստապահանջ է, բայց նաեւ ջերմ` սիրոյ եւ հաւատքի շունչով լեցուն: Աղբալեանի ուսումնասիրութիւնները` Մեսրոպ Մաշտոցի, Նարեկացիի, Խաչատուր Աբովեանի եւ Յովհաննէս Թումանեանի մասին, կը բացայայտեն  հայ  գրականութեան եւ  ազգային հոգեբանութեան հանդէպ անոր խորաթափանց հետաքրքրութիւնը:

Աղբալեանի համար լեզուն հայ մարդու գոյութեան եւ շարունակութեան երաշխիքն  էր: «Ազգը կը մեռնի` ո՛չ երբ կորսնցնէ իր զէնքը, այլ` երբ կը մոռնայ իր լեզուն», գրած է ան` խոր տեսիլքով մը: Համոզում  մը, որ մինչեւ այսօր  ուսանելի   կը մնայ  հայ մտքին:

Նիկոլ Աղբալեանը ճանցչողները կը պատմեն անոր համեստութեան,  կրթական  մշակի համբերատար եւ յաճախ աննկատ զոհաբերութեան մասին: Աղբալեան երբեք չկրցաւ հաշտուիլ անարդարութեան  հետ, միաժամանակ չսիրեց ցուցադրական հերոսութիւնները:  Ներքին  կարգապահութեամբ կը  պահէր իր մարտիկի խառնուածքը: Համոզուած էր, որ լռութեան մէջ կ՛աճի  իսկական ուժը:

Հայ մտաւորականութեան մեծերու շարքին Նիկոլ Աղբալեան պիտի մնայ` կրթական  մշակ, պետական գործիչ  եւ մտածող հեղինակութիւն: Իր  ողջ կեանքի  տեւողութեան Աղբալեան  խօսեցաւ այն լեզուով, որ միաժամանակ հայութեանն էր եւ մարդունը` ճշմարտութեան, սիրոյ ու բարոյական պարտքի լեզուն: Այդ ներքին որոնումներու ընթացքին Սայաթ Նովան դարձաւ անոր մշտական ուղեկիցը, երգիչ մը, որուն մեղեդիներուն մէջ ան կը լսէր հայու ոգին` զտուած ու լուսաւոր:

Նիկոլ Աղբալեանի անունը կը կապուի ոչ միայն կրթութեան, լեզուագիտութեան ու քաղաքական մտքի դաշտերուն, այլեւ` հայ մշակոյթի խորքն ուսումնասիրող գիտական մտքին: Անոր հոգեւոր զգայունութեան եզակի արտայայտութիւններէն մէկը եղաւ Սայաթ Նովայի հանդէպ  անսահման յարգանքն ու մտերմութիւնը: Աղբալեանի  համար ժողովրդային աշուղ  մը չէր Սայաթ Նովան, այլ բանաստեղծ-մարգարէ, որուն երգերը կը հնչեն ինչպէս աղօթք մը, ուր սէրը, կսկիծը եւ Աստուծոյ փափաքը կը միանան մէկ ամբողջութեան մէջ:

Աղբալեանի համար Սայաթ Նովան հայու ոգիին երաժշտական ձայնն էր: Երգիչ մը, որ բառերուն մէջ կը պահէր Աստուծոյ շունչը,  մեղեդիին մէջ` ազգային ոգին: Աղբալեան կը գրէր, որ Սայաթ Նովայի գործը կարելի չէ հասկնալ առանց հոգեկան խոնարհութեան, որովհետեւ անոր տաղերը` «Չեն երգեր աշխարհի վայելքը, այլ` հոգւոյն պաղատանքը` մերձենալու Աստուծոյ լոյսին»: Այս տեսիլքով ան Սայաթ Նովան դասեց  նոյն շարքին մէջ, ուր կը գտնուէին Նարեկացին ու Խաչատուր Աբովեանը` տարբեր ձայներով, բայց` նոյն բովանդակութեամբ:

Աղբալեան կը շեշտէր նաեւ Սայաթ Նովայի բազմալեզուութեան խորհրդաւոր ուժը: Թէեւ ան կ՛երգէր հայերէն, թրքերէն եւ վրացերէն լեզուներով, բայց անոր ոգին ամբողջովին հայկական էր: Այս բազմաձայնութիւնը կը խորհրդանշէր հայութեան համամարդկային զգացումներուն ընկալումը: Աղբալեան հայ հոգեւոր տարածքի ընդարձակութիւն կը տեսնէր այդ  երեւոյթին մէջ: Հայոց լեզուն քաղաքակրթութիւններու միջեւ կը դառնար  ազգերու կամուրջ:

Իր ուսումնասիրութիւններուն մէջ Աղբալեան կը փորձէր բացատրել, թէ ինչպէս Սայաթ Նովան, բազմալեզու գրիչով, պահպանեց հայուն ներաշխարհը: Հայերէնով, թրքերէնով կամ վրացերէնով գրած ըլլալը անոր համար երբեք օտարացում չէր: Ան կը գրէր. «Սայաթ Նովան ոչ մէկ լեզուի ծառան եղաւ, այլ լեզուները ծառայեցուց իր ոգիին` հայու ոգիին: Անոր երգերը հայու տաղեր են, թէեւ կը հնչեն բազմաձայն»: Սայաթ Նովայի մէջ ան կը տեսնէր հայութեան համամարդկային ձայնը, որ միաժամանակ ազգային էր եւ բաց` բոլոր ժողովուրդներուն առջեւ:

Աղբալեանի մեկնաբանութեամբ, այդ բազմաձայնութիւնը ինքնին հայ մշակոյթի լայնածաւալութիւնը կը վկայէր: Հայ հոգին այնքան խոր էր, որ կրնար արտայայտուիլ նաեւ այլ լեզուներով` առանց կորսնցնելու իր բուն շունչը:

Սայաթ Նովայի մէջ Նիկոլ Աղբալեան կը տեսնէր մարդկային եւ աստուածայինի միախառնութիւնը: «Երգին մէջ կ՛ապրի այն, ինչ մարդուն չի տրուիր բառով արտայայտել», կը գրէր ան:

Աղբալեան հաւատացած էր, թէ ժողովուրդ մը, որ կ՛երգէ Սայաթ Նովա, երբեք չի մեռնիր: Երգը`  իբրեւ  հոգեւոր շարունակութիւն, կենդանի կը պահէ ժողովուրդի սիրտը: Այդ համոզումով ան Սայաթ Նովայի դերը կը համարէր ազգային ինքնութեան պահապան` իբրեւ լեզուական եւ հոգեւոր կնիք հայ մարդուն գոյութեան վրայ:

Նիկոլ Աղբալեանի սայաթնովայագիտութիւնը ընդարձակ գիտական աշխատութիւն չէր միայն.  ան ներքին հաղորդակցութիւն մըն էր երկու հոգիներու միջեւ ` հասկնալ մարդը եւ Աստուածը` բառին ու մեղեդիին մէջ:

Նիկոլ Աղբալեան անունը հայ մշակոյթին մէջ կը խորհրդանշէ բանականութեան ու ոգեւորութեան սերտ միաւորումը: Ան այն մտաւորականներէն էր, որոնք կեանքը կը տեսնեն իբրեւ ծառայութիւն, իսկ ծառայութիւնը` իբրեւ բարոյական պարտք: Իր խոր, դասական գիտութեամբ եւ մաքուր ազգային զգացումով Աղբալեան նուիրեալ էր ոչ միայն գրականութեան եւ լեզուի ուսումնասիրութեան, այլ նաեւ` հոգեւոր կեանքի արմատներուն բացայայտումին: Այդ որոնումին մէջ անոր համար  Սայաթ Նովան դարձաւ կենդանի խորհրդանիշ` մարդու եւ Աստուծոյ միջեւ անընդհատ երկխօսութեան:

Աղբալեան չէր դիտեր Սայաթ Նովան իբրեւ պարզ աշուղ, ինչպէս շատեր կ՛ընէին: Սայաթ Նովան բարձրագոյն բանաստեղծ մըն էր  իրեն համար, որուն հոգին անցած էր կրակի եւ լոյսի միջով: Ան կը գրէր. «Սայաթ Նովան երգեց ոչ թէ յանուն երգին, այլ` յանուն հոգւոյն, որ տենչաց իր արմատը` Աստուածը գտնել»: Այս խօսքերը կը բացայայտեն Աղբալեանի խոր ընկալումը:

Սայաթ Նովայի երգերուն մէջ ան կը տեսնէր խորհրդաւոր շունչ  մը` նոյն այն որակով, որ Նարեկացին իր աղօթքները կ՛ուղղէր դէպի Բարձրեալը: Աղբալեանի համար Սայաթ Նովան մարմնացումն էր այն նուրբ սահմանին, ուր սէրը աշխարհիկ զգացում  չէր այլեւս, այլ` Աստուծոյ  լռութեան դէմ  սրտի կռիւ մղելու  հոգեւոր փափաք:

Աղբալեան` իբրեւ լեզուաբան եւ գրական քննադատ, նաեւ կ՛անդրադառնար Սայաթ Նովայի տաղերու կառուցուածքին: Ան կը նկատէր, որ անոր բառապաշարը զարմանալիօրէն պարզ է, բայց այդ պարզութեան մէջ կայ խորհրդաւոր խորութիւն մը. «Ան կը խօսի խոնարհ բառերով, բայց իւրաքանչիւր բառին մէջ կայ տիեզերքի փոշին եւ աստղերու լոյսը»:

Աղբալեանը նաեւ Սայաթ Նովայի մէջ կը տեսնէր ներքին բարոյական մաքրութեան հզօր ուժ: Անոր համար Սայաթ Նովան մարդ էր, որ ապրեցաւ սիրելով` առանց տիրանալու, փնտռելով` առանց գտնելու, բայց` միշտ պահպանելով իր սրտին ազնուութիւնը: Այս յատկութիւնը կը դառնար Աղբալեանի համար դաստիարակութեան օրինակ: Իր դասախօսութիւններուն ընթացքին Աղբալեան կը շեշտէր, որ Սայաթ Նովայի երգերը պէտք է սորվին ոչ միայն իբրեւ գրականութիւն, այլ`  բարոյական դաս. «Անոր երգերը կը սորվեցնեն սիրել` առանց շահի, ծառայել` առանց պարծանքի, լռել` առանց վախի»:

Աղբալեան հաւատացած էր, թէ ժողովուրդ մը, որ Սայաթ Նովայի երգը կը պահէ իր հոգիին մէջ, չի մահանար: Երգը կ՛ապրի, որովհետեւ անոր մէջ կը բաբախէ ինքնութիւնը:

«Երբ ժողովուրդ մը կը դադրի երգել, ան կը դադրի հաւատալ», գրած  է Աղբալեան:

Եւ իսկապէս Սայաթ Նովան իր երգերով պահեց հայ հաւատքին զգացական շունչը, մինչ Աղբալեան իր գրիչով` անոր բանական ձայնը: Մէկը երգեց, միւսը մեկնաբանեց: Երկուքն ալ նոյն նպատակին համար` պահելու հայ հոգին:

Երբ այսօր կը լսենք Սայաթ Նովայի մեղեդիները, կարծես` կը լսենք նաեւ Աղբալեանի ներքին ձայնը, որ կը մրմնջէ`

«Սիրել` կը նշանակէ երգել, իսկ երգել` մնալ անմահ»:

Նիկոլ Աղբալեան, այսպէս դիտած, եղաւ ոչ միայն սայաթնովայագէտ, այլ նաեւ Սայաթ Նովայի գաղափարի շարունակողը` այն համոզումով, որ ժողովուրդ մը պէտք է իր հոգեւոր գանձերը ընկալէ ոչ որպէս անցեալ, այլ իբրեւ ներկայի կեանքի ուսուցիչ:

Աղբալեանի վերաբերմունքը Սայաթ Նովայի նկատմամբ միայն գրական գնահատում չէր. ան կը տեսնէր Սայաթ Նովան իբրեւ ազգային հոգեվիճակի արտացոլանք, այն խաչաձեւ կէտը, ուր լեզուն, երաժշտութիւնը եւ սէրը կը միանան հայ մարդու ներաշխարհին մէջ:

Ահա քանի մը հիմնական միտք` Աղբալեանի սայաթնովայագիտական գործին մասին.

– Աղբալեան առաջիններէն էր, որ Սայաթ Նովան չտեսաւ միայն իբրեւ աշուղ կամ ժողովրդական երգիչ, այլ` բարձրագոյն չափանիշով բանաստեղծ եւ մտածող մարդ: Ան կը շեշտէր, որ Սայաթ Նովայի լեզուն բազմաշերտ է` ե՛ւ արեւելահայ ե՛ւ թրքախօս ե՛ւ վրացական ազդեցութիւններով, սակայն իր մէջ ունի անքակտելի հայկական ոգի:

– Իր ուսումնասիրութիւններուն մէջ Աղբալեան կը փորձէր մեկնաբանել Սայաթ Նովայի տաղերը ոչ միայն լեզուաբանական, այլեւ հոգեւոր եւ փիլիսոփայական տեսանկիւնէ: Ան կ՛ըսէր, որ Սայաթ Նովայի երգերը կարելի չէ հասկնալ առանց հոգեկան խոնարհութեան.

«Սայաթ Նովան երգեց ոչ աշխարհի գեղեցկութիւնը, այլ հոգւոյն փափաքը` տեսնելու այդ գեղեցկութիւնը Աստուծոյ աչքերով»:

– Աղբալեանի կարծիքով, Սայաթ Նովան հայ ժողովրդին մէջ ստեղծեց հոգեւոր միջավայր մը, ուր սէրը դարձաւ աղօթք, իսկ երաժշտութիւնը` լեզու, որով մարդ կը խօսի իր Աստուծոյ հետ:

– Ան նաեւ կ՛ընդգծէր, որ Սայաթ Նովայի ստեղծագործութիւնը պէտք է մեկնաբանել ընդհանուր հայկական մշակոյթի ընդերքէն, այլ ոչ` օտար ազդեցութիւններէն: Այսինքն անոր բազմալեզուութիւնը չէր նշանակեր օտարացում, այլ ընդհակառակը` հայկական հոգեւոր տարածքի լայնացում:

– Աղբալեան Սայաթ Նովան համարեր է Հայութեան համերաշխութեան կերպար, որ իր երգերով միացուց կաթողիկէ, ուղղափառ, մահմետական եւ այլ միջավայրերու ժողովուրդները: Այդ առումով, ան կը տեսնէր Սայաթ Նովան` իբրեւ կամուրջ քաղաքակրթութիւններու միջեւ, իսկ անոր ոճը` իբրեւ հայութեան ընդհանրական ձայն:

Նիկոլ Աղբալեան իր դասախօսութիւններուն եւ ուսումնասիրութիւններուն մէջ յաճախ օրինակ կը բերէր Սայաթ Նովան` իբրեւ կրթութեան, լեզուի եւ հոգեւոր գեղեցկութեան խորհրդանիշ, որովհետեւ ան կը մարմնաւորէր այն, ինչ որ ինք կը տեսնէր իբրեւ «ազգային ոգիի երաժշտական ձեւ»: