Հարցազրոյց` Գրող, Հրապարակագիր Եւ Հասարակական Գործիչ Յակոբ Պալեանի Հետ

Հայաստանի Հանրապետութեան հարիւրամեակին առիթով Աթէնք հրաւիրուած է հանրածանօթ գրող, ուսուցիչ, հրապարակագիր եւ հասարակական գործիչ ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆը, որ գլխաւոր բանախօսն էր հարիւրամեակի տօնակատարութեան կեդրոնական հանդիսութեան: Աթէնք իր կեցութեան շրջանին հարցազրոյց մը տուած է «Ազատ Օր»-ի խմբագրութեան:

«ԱԶԱՏ ՕՐ».- Ձեր բանախօսութեան, ինչպէս նաեւ յօդուածագրութեան մէջ տիրապետող բաժին մը կը գրաւէ հայրենադարձութեան կենսական առաջադրանքը: Ի՞նչ ձեւով, դուք կը խորհիք, որ այս գործառոյթը հանգրուանաբար կրնայ իրագործուիլ, յատկապէս` հայրենի իշխանութիւններու գործնական օժանդակութեամբ եւ գործակցաբար սփիւռքի կառոյցներուն հետ:

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Հոգեբանական պատրաստութեան հարց մը կայ ե՛ւ սփիւռքի, ե՛ւ հայրենիքի համար: Սփիւռքը պէտք է համոզուի, որ իր կեցութիւնը ընկերաբանականօրէն ժամանակաւոր է: Չի կրնար տեւել: Ուրեմն, եթէ սերունդը պիտի փրկուի, եթէ մեր զաւակներուն ինքնութիւնը պիտի պահպանուի, եթէ յաջորդականութիւնը պիտի պահպանուի (հայապահպանումէն աւելի` ասիկա շարունակականութեան հարց է), պէտք է ժողովուրդը այդ գաղափարին պատրաստել, ինչը չենք ըներ:

Յաճախ կը պահուըտինք ետեւը այն գաղափարին, որ մենք Արեւմտահայաստանի ժողովուրդ ենք: Ճի՛շդ է` սփիւռքը Արեւմտահայաստանի ժողովուրդ է, եւ պէտք է այդ ժողովուրդը հոգեպէս պատրաստ ըլլայ Արեւմտահայաստանին տէր կանգնելու, բայց այսօրուան տուեալները այնպէս են, որ ատիկա անմիջապէս իրականանալի ծրագիր չէ: Սփիւռքը հզօր պէտք է պահել` յանուն եւ ի խնդիր այդ նպատակին: Բայց նաեւ այդ ժողովուրդը, որուն մենք կ՛ըսենք` հինգվեց միլիոն, ինչ որ մեր ազգային գոյութեան հիմնաքարն է, պէտք է պատրաստել վերադարձի: Իսկ վերադարձի համար հոգեպէս պէտք է պատրաստուիլ: Վերադարձը չի նշանակեր դրախտ երթալ: Հայաստանը դրախտ չէ, ո՛չ տեղացիին համար, ո՛չ ներգաղթողին համար: Հոն հայը պիտի երթայ գիտակցաբա՛ր, յանձնառո՛ւ ձեւով եւ երկրին տէր ըլլալու:

Յաճախ ես կ՛ըսեմ` հողը տիրոջ պէտք ունի: Հողը կը պատկանի մշակողին: Ես լուրջ մտահոգութիւն մը ունիմ, քանի մը անգամ արտայայտուած եմ այդ մասին, որ եթէ վաղը հաշտութիւն ըլլայ, երբ կ՛ըլլայ չեմ գիտեր, ազրպէյճանցիները կրկին պիտի գան Հայաստան` աշխատելու, եւ եթէ մեր գաւառները պարապ են, հողագործութիւնը իրենք պիտի ընեն, կը նշանակէ, որ հողին տէրը պիտի ըլլան: Որովհետեւ նաեւ ժողովրդավարութիւնը կայ, պիտի մնան, պիտի բազմանան եւ տէր պիտի ըլլան: Մենք պէտք է հողին տէր ըլլանք: Սփիւռքը այսօր հոգեպէս պատրաստ չէ ասոր: Ասիկա ղեկավարութեան յանցանքն է: Ղեկավարութիւնը պէտք էր տեւաբար այս մասին խօսած ըլլար, եւ այսօր պէտք է խօսիլ եւ ըսել, որ հոն պէտք չէ երթալ որպէս զբօսաշրջիկ, այլ պիտի երթաք այդ երկրին տէր ըլլալու համար, հոն հաստատուելու համար:

Հիմա շարժում մը կայ: Մարդիկ կ՛երթան, տուն կը գնեն, մանաւանդ` թոշակառուները: Շա՛տ լաւ է, իրենց եկամուտը հոն կը ծախսեն, պզտիկ նպաստ մըն է, բայց չի բաւեր: Հայաստանը հոն աշխատող մարդոցմով պիտի ապրի: Գործ ընելու հնարաւորութիւնը ամէն մարդ չունի: Ատիկա Հայաստանի իշխանութիւնը պէտք է ստեղծէ, պէտք է ստեղծեն նաեւ սփիւռքի կազմակերպութիւնները: Ես շատ պարզ տրամաբանութիւն մը ունիմ: Մեր զանազան բարեսիրական կազմակերպութիւնները շոքոլա եւ հագուստ բաժնելու տեղ թող 10 ընտանիքի վերադարձը ապահովեն բնակարանով եւ աշխատանքով: Մեզի ճակատագրակից ժողովուրդ մը կը կազմակերպէ ասիկա. հազարներով կ՛երթան իրենց երկիրը: Ուրեմն պատճառ չկայ, որ մենք չերթանք: Բարեբախտաբար կան բացառութիւններ, իսկական բացառութիւններ. Պոսթընէն ընտանիք մը իր ունեցած-չունեցածը առաւ ու եկաւ, իրենց ինքնաշարժն ալ բերած էին: Ուրիշ ընտանիք մըն ալ` իրենց գործերը փակեցին, եկան եւ հաստատուեցան Հայաստան:

Ուրեմն ասիկա պատրաստութեան պէտք ունի: Երբեմն կ՛ըսեն` երբ որ լաւանայ կացութիւնը, կ՛երթանք: Երբ որ լաւանայ` մեզի պէտք չունին: Եթէ վաղը երկիրը Զուիցերիա ըլլայ, այդ երկիրը մեզի պէտք չունի:

Ասիկա առաջինն է: Երբ կ՛ըսեմ` հոգեբանօրէն պէտք է պատրաստ ըլլալ, ատիկա կ՛ ենթադրէ նաեւ հոգեհաւաքի մասին պատրաստուիլ: Մենք մեր հոգեկանութիւնը պէտք է պահած ըլլանք: Եւ այսօր այդ հոգեկանութիւնը բացակայ է, որովետեւ սարսափելի կերպով ապամշակութայնացած եւ քաղքենիացած ենք: Այսինքն մենք չենք տրոփեր հայրենիքի առասպելներուն հետ, հայրենիքի գրականութեան հետ, մեր կեանքին հետ: Կը նայինք հեռուէն: Եւ մենք տանիքներէն կը պոռանք, որ մենք մշակոյթի ժողովուրդ ենք: Բայց մեզմէ իւրաքանչիւրը ո՞ւր է այդ մշակոյթին յարաբերաբար:

Երբ ես լեզուի մասին շատ կը խօսիմ, ինծի կ՛ըսեն` մարդ կը խրտչեցնես: Նպատակս բացարձակապէս մարդ խրտչեցնելը չէ: Որովհետեւ լեզուն կամուրջն է` մեզ պատմութեան կապող, որովհետեւ լեզուն կը փոխանցէ արժէքներ: Լեզուն կը փոխանցէ գաղափարներ: Ասիկա ես չեմ հնարեր, ֆրանսացի փիլիսոփան` Պրոնշիքը կ՛ըսէ` «Բառերու ժառանգութիւն, գաղափարներու ժառանգութիւն»: Իսկ մարդիկ կ՛ապրին իրենց գաղափարներով:

Այս ամէնուն պատասխանատուն ղեկավարութիւնն է` սփիւռքի եւ Հայաստանի: Փոխանակ ընդունելութիւններ կազմակերպելու` պէտք է իրարու հետ նստինք եւ այս ծրագիրի իրականացման մասին խօսինք: Թէ ի՛նչ կրնանք ընել մենք, թէ ի՛նչ կրնաք ընել դուք: Որովհետեւ պարտադրաբար ներգաղթելը լուծում չէ: Սուրիահայը կամ իրաքահայը, երբ որ գնաց, պարտադրանքո՛վ գնաց: Օրինակելի հայրենադարձութիւն չէր: Օրինակելի հայրենադարձութիւնը այն է, երբ Պոսթընի՛ հայը երթայ, որովհետեւ համոզումո՛վ կ՛երթայ, եւ ոչ թէ` պարտադրուած: Ա՛յս պէտք է  զարգացնել: Ըստ ինծի, անկարելի չէ:

Մեր մամուլը, մեր ղեկավարները, մեր եկեղեցիները պէտք է խօսին այս մասին: Ես կ՛ըսեմ` 20-րդ դարու մեծագոյն գիւտը ո՛չ հիւլէական ռումբն է, ո՛չ ուրիշ բաներ: Կազմակերպութի՛ւնն է: Հրթիռները, որ թռցուցին, մոլորակներ գացին, կազմակերպութեան արդիւնք էր ատիկա, իրենց վերջին մանրամասնութիւններով: Այս ալ կը կազմակերպուի: Այս ուղղութեամբ, սփիւռքի մեր մտաւորականութիւնը եւ հայրենիքի մտաւորականութիւնը պարտականութիւն ունին` անկախ դրամական հարցէն: Պէտք է իրենց փոխանցած պատգամին մէջ ասիկա ներկայ ըլլայ, դպրոցներու մէջ, բեմերէն, թերթերէն պէտք է յաճախ խօսիլ, որ մեր հայրենի երկիրը բնակելի տեղ է, մեր հայրենի երկիրը կարելիութիւններ ունի:

Եթէ այսօր Արեւմտահայաստանը չենք կրնար փրկել, այսօր կրնանք տէր ըլլալ եւ բնակեցնել Հայաստանը եւ Արցախը: Թող մասնագէտները ուսումնասիրութիւն մը ընեն գիտնալու համար, թէ այդ երկուքին միջեւ այսօր քանի միլիոն մարդու տեղ կայ: Իմ պարզ տրամաբանութեամբս, 1012 միլիոն մարդու տեղ կայ: Օրինակ առէք Պելճիքան, օրինակ առէք Լիբանանը: Արցախը Լիբանանէն մեծ է: Ճիշդ է, Արցախը Լիբանան չէ: Մէկը ունի 150160 հազար բնակիչ, միւսը ունի 4 միլիոն 100 հազար բնակիչ: Ուրեմն ասիկա կազմակերպութեան հարց է, մտածելու հարց է, տեղացին ալ պէտք է դադրի Ղարաբաղը դատարկելէ: Ղեկավարութիւնը օրինակելի պէտք է ըլլայ: Փիլիսոփայութեան մէջ կը սորվեցնեն օրինակի արժէքը: Օրինակի արժէքը մենք չունինք այսօր աչքի առջեւ: Հայաստանի մէջ «յաջողածները», փոխանակ իրենց ապագան պատրաստելու, իրենց թոռան ապագան պատրաստելու, պէտք է մտածեն հայրենիքի մասին: Եւ փոխանակ բնակարան գնելու աշխարհի ո՛ր անկիւնը` պէտք է մտածեն Հայաստանի մասին:

Մամուլը խիստ կարեւոր է: Մամուլը պէտք է քանդէ քաղքենիութեան պատը: Երեւանի մէջ, դուք ալ տեսած էք, ապարանքներ կը շինուին: Ի՞նչ փաստելու համար, երբ ժողովուրդը բնակելիք տեղ չունի: Անոր տեղը թող գործ ստեղծեն, կը յուսան, որ դուրսէն եկողն է, որ գործ պիտի ստեղծէ: Ո՛չ, տեղացին է, որ գործ պիտի ստեղծէ: Այսօր Հայաստանի մէջ մեծ կարելիութիւն ունեցող մարդիկ կան: Եւ այդ մարդիկը կարելի է սիրաշահիլ, խօսիլ անոնց հետ, դիւրութիւններ ընծայել եւ գործ իրականացնել: Բայց հիմնական է, որ սփիւռքը ինքը պիտի համոզուի: Սփիւռքի ղեկավարութիւնը ինք պիտի համոզուի, որ հայրենադարձութիւնը իր քաղաքականութեան էական մասն է:

Այսօր այդպէս չենք մտածեր, եւ ասիկա մեծ յանցանք է:

«Ա.Օ.».- Տրուած ըլլալով, որ տասնամեակէ մը աւելի է` հայ մամուլին մէջ ձեր հրատարակած գրութիւններով արձագանգ հանդիսացած էք մեր ազգային տագնապներուն, արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի անաղարտ գոյատեւման եւ հայու ինքնութեան վերականգնման հարցերուն, ի՞նչ ձեւով կը գնահատէք, թէ այս հարցերը կրնան բնական կերպով զարգանալ մեր կեանքին մէջ:

Յ.Պ.- Սփիւռքի պայմաններուն մէջ ոչ մէկ հարց կրնայ բնական կերպով զարգանալ: Դուք հոս նստած` չէք կրնար որոշել, թէ Քսանթիի հայերը ինչպէ՛ս պիտի ըլլան: Ոչ ալ Պէյրութ նստելով` կարելի է Լոս Անճելըսի մասին եզրակացութիւններու յանգիլ: Տեղւոյն վրայ պէտք է այս մասին մտածել ու հաւաքական մտածողութիւն ստեղծել: Եւ այս ինքնութեան հարցը, որուն համար ամբողջ հատոր մը ունիմ, էական հարց է: Ինքնութեան հարցը մէկ ազդակով հարց չէ: Մենք այսօր կորսնցուցած ենք մեր տարրական կենցաղային ինքնութիւնը: Այսօր, չեմ գիտեր, ձեր խոհանոցին մէջ տարին քանի՞ անգամ հայկական կոչուած ճաշը կը պատրաստուի: Կ՛ապրինք տեղացիին պէս: Ուրեմն աստիճանաբար հեռացած ենք: Յետոյ` պզտիկ քայլերու հարց կայ: Իբր թէ հասկցուելու համար` մեր թերթերը տեղի տուին: Կ՛առնեմ թերթերու օրինակը: Սկիզբը սկսան օտարալեզու յաւելուածներ հրատարակել: Մենք այսօր գրականութիւն կը թարգմանենք զանազան լեզուներով: Պէտք է հարցախոյզ մը ըլլայ, որպէսզի հասկնանք, թէ որո՛նք են այդ թարգմանուած գիրքերու ընթերցողները: Անոնք ալ հայերէն գիտցողներն են: Խզում եղած է: Ֆրանսա ահագին գրականութիւն կայ ֆրանսերէնի թարգմանուած: Օր մը պէտք է հասկնալ, թէ որո՛նք են այդ գիրքերը գնողները եւ ընթերցողները: Եւ շատ կարեւոր է թիւերու լեզուն: Մենք թիւերու լեզուով չենք տրամաբաներ: Անոր համար մեր բոլոր որոշումները եւ եզրակացութիւնները ենթակայական են: Եթէ այսինչ հրատարակութիւնը դուրս գայ տպարանէն, օրինակ` հայաստանցի Մաթեւոսեանի գիրքը հրատարակուած է, մեծ հրատարակչատունէ մը լոյս տեսած է 2000 տպաքանակով: Երկրորդ անգամ չտպուեցաւ: Ուրեմն այն յոյսով, որ 500.000 հայ բնակչութիւն ունեցող Ֆրանսան այդ 2000-ը մէկ օրուան մէջ պիտի սպառէր, փաստօրէն երկրորդ հրատարակութիւն չեղաւ: Կը նշանակէ, որ ոչ թէ լեզուն է արգելքը, այլ խորքն է արգելքը: Մենք ենք արգելքը, շատ բաներու մէջ տեղի տուած ենք: Եւ այս տեղի տալ բառը մենք տարիներու ընթացքին համարած ենք քաղաքականութիւն: Ամա՜ն, չի՜ խրտչեցնենք, թող մնայ: Թերթը ֆրանսերէն, անգլերէն հրատարակենք, թող մնայ: Փորձեցէք հասկնալ, թէ որո՛նք են կարդացողները անգլերէնով:

Նաեւ ժողովուրդին մէջ բան մըն ալ մենք կոտրած ենք: Օրինակ` մէկը ֆրանսերէնով կամ անգլերէնով գիրք կը հրատարակէ: Մեր թերթերը լայնօրէն կ՛անդրադառնան: Դուռէ դուռ կը պտտցնենք հեղինակն ու գիրքը` գովքը հիւսելու համար: Դուք կրնա՞ք նոյնը ըսել, որ հայերէն գիրք տպագրողը դուռէ դուռ պտտցնեն, արձագանգեն լայնօրէն:

Երբ «Բագին»-ի խմբագիր էի, ինծի կ՛ըսէին` «Դուն ղրկէ գիրքին մասին գրախօսականը, մենք կը տպենք»: Նուազագոյն ճիգը չկայ հայերէնի նկատմամբ: Կը նշանակէ, որ հոգիի եւ ոգիի հիմնական կորուստ կայ: Ասիկա, ըստ ինծի, կը վերականգնի պզտիկ քայլերով: Որովհետեւ հայերէնով խօսիլը, հաղորդուիլը մեծ խնդիր մը չէ: Բարի կամեցողութեան հարց է:

Համշէնահայ աղջկան մը մասին յօդուած գրած եմ. լրագրողներու համաժողովին եկած էր անցեալ տարի, ռուսերէն կը խօսէր: Վրան խնդացին, սրահին մէջ աղմուկ ստեղծուեցաւ: Այս տարի հայերէնով խօսեցաւ: Ուրեմն, եթէ այս համշէնահայ աղջիկը մէկ տարուան մէջ կրցաւ հայերէն սորվիլ եւ հայերէնով տուաւ իր զեկուցումը, ինչո՞ւ մեր թաղին Մարիամը չկրնայ սորվիլ: Ասիկա պէտք է բացատրել ժողովուրդին, պէտք է դուռէ դուռ երթալ, ինչը ոմանց զարմանք կը պատճառէ:

Ասիկա ես անձնական փորձով գիտեմ: Երբ որ Մարսէյ դպրոց պիտի հիմնուէր, մարդ չէր հաւատար: Մեր ընկերներն ալ չէին հաւատար: Նոյնիսկ շատ ըսողներ եղան, որ պիտի ձախողի, պիտի տեսնէք: Տարի մը ամբողջ, քահանայի պէս, դուռէ դուռ պտտեցայ եւ մարդիկ համոզուեցան, սկիզբը տատանեցան, դպրոցը բացուեցաւ, դեռ չղրկեցին, առաւօտուն երկու աշակերտ էր, իրիկունը եղաւ չորս, այսօր մեծ դպրոց է: Այդ կասկածողներուն, թերահաւատներուն թոռներն ու զաւակներն ալ եկան: Թոռներ ունեցող մարդու մը հանդիպեցայ, ուրախութիւնը տեսնես, որ թոռներուն հետ հայերէն կը խօսի:

Մօտեցումի եւ ծրագիրի հարց է, վստահութիւն ներշնչելու հարց է: Վստահութիւն` այն իմաստով, որ եթէ որեւէ ծրագիր կը մշակենք, նախ մենք հաւատք պէտք է ունենանք, որպէսզի ասիկա իր լրումին հասնի: Առաջին օրը յայտարարեցի, որ ասիկա մինչեւ պաքալորէա պիտի երթայ, որովհետեւ ծնողի մը համար հարց է` նախակրթարանէն յետոյ ո՛ւր պիտի ղրկէ իր զաւակը: Միջնակարգէն ետք ո՛ւր պիտի ղրկէ: Եւ գնաց մինչեւ պաքալորէա: Ուրեմն վստահութիւն ներշնչեց: Այս բոլոր հարցերը իրարու կապուած են, եւ մենք պէտք է գիտնանք, թէ որո՛ւ հետ եւ ինչպիսի՛ ներդրում պիտի ընենք: Մարդկային եւ նիւթական ներդրումի հարց է: Ե՛ւ դպրոցներու պարագային, ե՛ւ հայրենադարձութեան պարագային, ե՛ւ մամուլի պարագային:

Ասիկա շատ կարեւոր է:

Ես գիտեմ, որ Ամերիկա մարդիկ կան, որոնք հայերէն թերթը կը սպասեն: Երբ որ իրենց ըսի, ձեր զաւակին ալ բացատրեցէք, թէ ինչո՛ւ հայերէն թերթը պիտի կարդայ, որովհետեւ հայերէն տառերու տուն մուտքը պատկեր մըն է, որ ինքնութիւն կը ստեղծէ: Ըսի իրեն` «Ըսէ` տղա՛ս, մէկ էջ կարդայ, մէկ պարբերութիւն կարդայ»: Օր մը ինծի մէկը խոստովանեցաւ, որ չեմ կրնար կարդալ: Ըսի իրեն` եկուր համաձայնութիւն մը ընենք: Օրական մէկ սիւնակ կարդայ, նախընտրաբար` բարձրաձայն: Եթէ մէկ ամսուան մէջ չսորվիս, այն ատեն ձգէ եւ մի՛ կարդար: Մէկ ամիս ետք եկաւ եւ ըսաւ` հիմա թերթը ծայրէ ծայր կը կարդամ: Ուրեմն վարժութեան հարց մըն ալ կայ: Եւ ասիկա պէտք է բացատրել ժողովուրդին: Ի վերջոյ մէջս կը զարգանայ այն մտածումը, թէ մեր ժողովուրդը դադրած է հարցումներ ուղղելէ: Եւ մեղաւորը ղեկավարութիւնն է: Հարցադրումներ չենք ըներ` ո՛չ ներկայի, ո՛չ ապագայի մասին: Սոկրատ կ՛ըսէր, որ կեանքի մէջ հարցումները աւելի կարեւոր են, քան թէ` անոնց տրուած պատասխանները: Հարցումներ ուղղելու պէտք է վարժեցնել մեր ժողովուրդը, եւ` այդ ձեւով մտածելու: Չմտածող մարդը ընտրութիւն չ՛ըներ, հոսանքին կը հետեւի:

Օրինակ առնենք Լիբանանի պարագան: Օտար վարժարան ղրկելու հիւանդութիւնը: Մարդիկ համոզուած են, որ օտար վարժարան եթէ ղրկեն իրենց զաւակը, աւելի լաւ կը յաջողի: Ասիկա անտրամաբանական երեւոյթ մըն է: Նախ` տղան պէտք է շնորհքով ըլլայ, բաներ մը հասկնայ, եւ երկրորդ` եթէ դուն լաւ դպրոց ունիս, լաւ ուսուցչական կազմով, աշակերտը բնական կերպով կը յաջողի: Ասոր փաստն ալ ունեցանք, բոլորովին նոր դասարան սկսելով, ունեցանք այդ յաջողութիւնը: Ուրեմն ըսել կ՛ուզեմ, որ քատրի հարց է:

Բայց, օրինակ, Ֆրանսայի մէջ դպրոց փակուեցաւ: Մխիթարեան վարժարանը փակուեցաւ տարիներ առաջ: Եւ իրենց մեծաւորին հետ երբ որ խօսեցայ, ըսի` «Հա՛յր սուրբ, դուք սխալ տրամաբանութեան ընթացքի մէջ էք: Եւ ասիկա չի կրնար շարունակուիլ»: Ըսի` «Աշակերտ քիչ ունիք, լաւ ուսուցիչին լաւ չէք վճարեր, չեն յաջողիր, աշակերտներու թիւը կը նուազի: Աշակերտներու թիւը կը նուազի, ուսուցիչ չէք ունենար: Ուսուցիչ չէք ունենար, յաջողութիւնը կը պակսի: Ասիկա անել շրջանակ մըն է»:

Օրինակ մը ունիմ` Հալէպի ճեմարանը, որուն 70-ամեակն էր անցեալ տարի, երբ հիմնուեցաւ, քաղաքի լաւագոյն ուսուցիչները կը հրաւիրէին: Անոնց 6-8 ժամանոց դասին համար ափով դրամ կու տային: Ասիկա շարունակուեցաւ. բայց յաջողեցաւ դպրոցը: Եւ անոնք, որոնք իրենց զաւակները չէին ղրկեր, նոյնիսկ` պատասխանատուները, սկսան իրենց զաւակները ղրկել: Իր արտադրած աշակերտները գացին համալսարան եւ դարձան դպրոցի քատր: Պիտի գիտնաս` քայլ առ քայլ ո՛ւր պիտի ընես ներդրումդ:

Եթէ կ՛ուզենք սփիւռքի մէջ սերունդ պահել, հայապահպանութիւն ունենալ, հիմնական է այդ խորքի մշակումը:

Ինչ կը վերաբերի մեր կազմակերպութիւններուն, մեր միութիւններուն, մենք երիտասարդութիւնը չենք կրնար պահել կարգախօսներով: Մենք երիտասարդութիւնը չենք կրնար պահել` սրահներու մէջ երգող մը բերելով, ոտքերը գետին զարնեն եւ ուրախանան: Ասանկ սերունդ չի պահուիր: Պէտք է մտածելու վարժեցնել, պէտք է անոնց գիտակցութիւն ներշնչել, նստիլ անոնց հետ զրոյցի, ոչ թէ` դաս տալու համար, այլ նաեւ` լսելու: Երբ որ դիմացի անձդ կը խօսի, ինքզինք կը համոզէ. համոզումը այդ ձեւով կը ստեղծուի: Դուն մինակդ ճառ խօսիր` առանց իրեն հնարաւորութիւն տալու, որ իր մտածումը ըսէ, սերունդ չի պահուիր:

Հանրային կարծիք չես ստեղծեր: Ուրեմն, բազմաթիւ երեսներու, ճակատներու վրայ մենք գործելու հարց ունինք: Այս բոլորին առանցքին` նաեւ պէտք է պահել լեզուն: Առանց լեզուի` ազգ չկայ: Նոր կը կարդայի, Ֆրանսայի մեծ գրողը` Ալպեր Քամիւ կ՛ըսէ` «Իմ հայրենիքս իմ լեզուս է»: Եւ ասիկա մենք յաճախ կը մոռնանք:

Կ՛ըսեն` ես զգացումով հայ եմ: Ի՞նչ կը նշանակէ զգացումով հայ: Բան չի նշանակեր: Հետեւաբար ա՛յս է, որ պէտք է կարենալ ներշնչել, եւ ես կրկին կը կրկնեմ, շատ կը սիրեմ ըսել ատիկա` օրինակի արժէքով: Մեծաւորն ալ ատիկա պիտի ընէ: Ղեկավարն ալ այդ պիտի ընէ: Հաւաքական մտայնութիւն պէտք է ստեղծուի, որպէսզի մեր գործերուն մէջ իմաստ մտնէ, յանձնառութիւն մտնէ:

(Շար. 1)